Ons Erfdeel. Jaargang 46

Annie M.G. Schmidt te boek en op doek

Jip-en-Janneketaal. Plotseling was in 2002 het gedachtegoed van Annie M.G. Schmidt het Nederlandse politieke jargon binnengeslopen. VVD-voorzitter Bas Eenhoorn vond tijdens de toenmalige verkiezingscampagne dat lijsttrekker Hans Dijkstal duidelijkere taal moest spreken, en koos de stijl uit de kinderverhalen van Schmidt als lichtend voorbeeld. Sindsdien is Jip-en Janneketaal een gevleugelde uitdrukking in de politiek geworden.

Het laat nog maar eens zien dat het werk van Annie M.G. Schmidt sinds haar dood in 1995 nog steeds springlevend is. Dat bleek niet alleen uit de uitspraak van Bas Eenhoorn. Ja zuster, nee zuster, de verfilming van de legendarische televisieserie uit 1967 was een enorm succes, Foxtrot, een nieuwe enscenering van Schmidts musical uit 1977, trokvolle zalen in het hele land. Bovendien verscheen dit jaar Anna, de biografie van Annie M.G. Schmidt (1911-1995), geschreven door Annejet van der Zijl. Het is de derde (!) levensbeschrijving van Schmidt, na een dissertatie van Joke Linders over het leven en werk van Schmidt, Doe nooit wat je moeder zegt (1999), en de biografie Wacht maar tot ik dood ben van Hans Vogel. Anna lijkt evenwel de definitieve Annie M.G. Schmidtbiografie te zijn. Van der Zijl kon namelijk als eerste putten uit de uitvoerige briefwisseling tussen Annie en haar partner Dick.

Dankzij zulke bronnen en interviews met vele vrienden, collega's en familieleden, bevat Anna een schat aan nieuwe informatie. Zo maakt Annejet van der Zijl bekend dat Schmidt op jonge leeftijd zwanger is geraakt van een homoseksuele man (deze ervaring verwerkte ze later in de musical Foxtrot) en sluit ze haar biografie af met nieuwe gegevens over het overlijden van haar hoofdpersoon: Schmidt is door euthanasie aan haar einde gekomen.

Het zijn pittige onthullingen, maar we doen Anna onrecht als we zouden beweren dat die de

[p. 277]

grote verdienste van de biografie zijn. Annejet van der Zijl vertelt het levensverhaal van Annie M.G. Schmidt bijzonder meeslepend en laat nauwgezet zien hoe de bibliothecaresse uit Capelle uitgroeide tot de ongekroonde koningin van Nederland, naar wie zelfs een kweker een roos heeft vernoemd. Telkens komt naar voren dat Schmidt ermee worstelde dat haar werk van volwassenen niet genoeg waardering kreeg. In latere interviews vertelt ze vol wrok dat Adriaan Morriëns recensie van haar dichtbundel Huishoudpoëzie haar carrière als schrijfster van serieuze literatuur heeft afgesneden. Van der Zijldenkt echter dat Morriën met zijn overigens zeer respectvolle kritiek ‘haar grootste angst verwoordde, namelijk dat ze nooit een serieus schrijfster voor volwassenen zou worden en ze haar ziel voorgoed aan de televisie en het grote publiek had verkocht.’

Maar juist als het gaat om kunst voor het grote publiek, is de rol van Annie M.G. Schmidt niet te onderschatten. Telkens lukte het weer om een nieuw populair genre in Nederland te introduceren: het radiofeuilleton met de Familie Doorsnee, de musical met Heerlijk duurt het langst, en de televisie-familieserie met Ja zuster, nee zuster. Ze waren gemodelleerd naar buitenlands voorbeeld, maar werden in Schmidts handen tegelijkertijd omgevormd tot oer-Hollandse genres waarin haar eigen frisse, onschuldig-ondeugende stempel niet ontbrak.

De populariteit van Schmidt is waarschijnlijk te danken aan haar ‘veilige anarchisme’, zoals Xandra Schutte het genoemd heeft. Als eeuwige achtjarige appelleerde Schmidt aan een zeer herkenbare kinderlijke opstandigheid: de lust om stout te zijn. Maar wel op zo'n manier dat niemand er schade van ondervindt. ‘Laten we allemaal doen wat we willen, maar zonder te schreeuwen en zonder te gillen,’ zoals Zuster Klivia zingt in Ja zuster, nee zuster.

Het liedje is net als de legendarische televisieserie nieuw leven ingeblazen dankzij de verfilming van Ja zuster, nee zuster, een van de best

Annie M.G. Schmidt in de radiostudio bij Simon Carmiggelt.

bezochte Nederlandse films van 2002. Het is na Abeltje en Minoes de derde verfilming van het werk van Schmidt in korte tijd. De drijvende kracht achter al die filmprojecten is producent Burny Bos, die het haast als een heilige missie ziet om het gedachtegoed van Annie M.G. Schmidt over te dragen aan de jongere generaties.

Met Ja zuster, nee zuster hebben regisseur Pieter Kramer en Burny Bos een tweeledig publiek kunnen omarmen: de film heeft al degenen met nostalgie naar de oude serie aan zich kunnen binden en tegelijkertijd de deur van huize Klivia wijd open gezet voor de jonge generatie, die liedjes als ‘In een rijtuigie’, ‘Mijn opa’ en ‘Een stekkie van de fuchsia’ niet moeiteloos konden meezingen. De film heeft inmiddels meer dan 400.000 bezoekers getrokken, werd laaiend enthousiast ontvangen door de filmkritiek en is zelfs aan een Japanse distributeur verkocht.

Dat succes is op het eerste gezicht ook niet verbazingwekkend. De knusse en overzichtelijke wereld uit de Primulastraat krijgt gestalte in een bij vlagen overrompelend zang- en dansspektakel, dat duidelijk geïnspireerd is op de hartveroverende Franse musicals van Jacques Démy, Les parapluies de Cherbourg en Les demoi-

[p. 278]

Belles de Rochefort. We zien dezelfde zwierige choreografieën, dezelfde zuurstokkleuren, dezelfde manier waarop een allerminst glamoureus burgerbestaan opgepoetst wordt tot eendroomwereld: alsof een toverfee van de opgeruimde, kleinburgerlijke Primulastraat een klein paradijsje wilde maken.

Die metamorfose is eigenlijk een metafoor voor een van de grote oorzaken van het succes van Ja zuster, nee zuster: de heersende gevoelens van nostalgie, die de grauwtinten uit het verleden inkleurt tot suikerzoete herinnering. De film brengt het aangeharkte Nederland uit het begin van de jaren

zestig tot leven, waarin de kruidenier de boodschappen nog thuis brengt, de enige allochtoon in de straat een wasserette bestiert en een dief een hart van goud heeft. Bovendien hengelen Ja zuster, nee zuster-de film, en ook de theaterbewerking van Pieter Kramer en Rieks Swarte die aan de verfilming voorafging, voor de oudere kijkers naar de dierbare herinneringen aan de televisieserie van Schmidt uit 1967. Die herinneringen zijn inmiddels tot mythologische proporties opgeblazen, omdat de VARA de videobanden van de serie destijds gewist heeft. Niemand kan het beeld dat over de programma's is ontstaan, dus toetsen aan de werkelijkheid.

Of je nu wel of niet in 1967 aan de buis gekluisterd zat: Pieter Kramer heeft met zijn acteurs op het eerste gezicht een mooi eerbetoon aan de serie gemaakt. Loes Luca leek in de wieg gelegd om in de voetsporen van Hetty Blok als Zuster Klivia te spelen, Tjitske Reidinga is een hartveroverende jet die heel mooi smachtend kan kijken naar de geestige Waldemar Torenstra als inbreker Gerrit. De hele film ademt de sfeer van de Hollandse naoorlogse knusheid.

Nog Hollandser is echter de ironie die duimdik bovenop de film ligt. Want nostalgie pur sang staat in Nederland vaak in kwade reuk. Niemand durft vol te houden dat het vroeger werkelijk beter was en daarom worden al te zoete herinneringen altijd omlijst met een spottend randje. In Ja zuster, nee zuster is die

De hele cast van ‘Ja zuster, nee zuster’ voor rusthuis Klivia.

knipoog echter zo vet, dat ze meer kwaad dan goed gedaan heeft. Kramer maakte van de film een groot kitschspektakel waaruit iedere werkelijke ontroering verdwenen is. In 1967 werden Schmidts seksuele toespelingen nog zo stiekem voor het voetlicht gebracht, dat zij lang niet door iedereen werden opgemerkt. In de film is de dubbele bodem van iedere ondeugendheid zo overdreven uitgespeeld, dat er eigenlijk geen lol meer aan te beleven valt.

Dezelfde overdadigheid is ook terug te vinden in het al te schmierende spel van bijvoorbeeld Paul R. Kooij als de boze buurman Boordevol en de overdreven nichterigheid van Paul de Leeuw als de kapper. De film is daardoor een catalogusvan camp-iconografie geworden, waarbij Kramer de verleiding niet kon weerstaan ook te refereren aan de klatergoud-kunstenaars Pierre et Gilles en de homoband Village People.

De verfilming van Ja zuster, nee zuster verraadt een angst om werkelijk ontroering toe te laten: alsof tranen alleen maar vals kunnen zijn. In dat opzicht bewijst Pieter Kramer Annie M.G. Schmidt een slechte dienst. De speelse tegendraadsheid, dubbelzinnige schalksheid en oprechte emotie die leidraad waren in Schmidts leven en werk, worden in de film de nek omgedraaid door gemakzuchtige ironie en platte verkitsching.

Pieter Bots

annejet van der zijl, Anna. Het leven van Annie M.G. Schmidt, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 2002, 478 p. Ja zuster, nee zuster, 2002, regie Pieter Kramer, met Loes Luca, Tjitske Reidinga, Frits Lambrechts e.a.