Ons Erfdeel. Jaargang 46

Herman van Veen: Kestikkiedikkiefloekkestikkeflakstikkeflee

Op de dvd In vogelvlucht van Herman van Veen is een karaokeversie opgenomen van het ‘Harlekijnlied’. De student Van Veen schreef de tekst in 1968 op een melodie van de 18de-eeuwse Italiaanse componist Antonio Caldara als bijdrage aan het afstudeerfeest van het Utrechtse conservatorium. Een karaokeversie... dat is een tamelijk sadistische streek die Van Veen ons levert. Want zelfs een geoefende zanger met een soepel taalgevoel zal het nauwelijks voor elkaar krijgen om ‘Floeblm floeblm floeb stikkiedikkiedop flabflabfloebfloebflok. Stikkiedikkie tikkiedikkie hophapsnee reldeldee. Kestikkiedikkiefloekkestikkeflakstikkeflee flikflakflikflakstikstak stikkiedikkiedroepdroep haphap. Floebblekobstikkiestikkiesneu dikstro drbfloebbleflibblekesneu’ met de juiste intonatie op de daarvoor bestemde tonen te krijgen. En dan hebben we het alleen nog maar over het eerste couplet. Over de juiste spelling van de tekst kan gecorrespondeerd worden. Vic van de Reijt houdt er namelijk in zijn liedtekstbundel Toen wij van Rotterdam vertrokken een beduidend andere schrijfwijze op na dan Van Veen zelf in het boek In vogelvlucht, dat gelijktijdig met de dvd op de markt is verschenen. Deze beide uitgaven geven een overzicht van het artistieke en persoonlijke leven van Van Veen, die natuurlijk nauw met elkaar verweven zijn. Zo'n groots project doet vermoeden dat de Van Veen-bron is opgedroogd en dat het grote rus-

[p. 273]

ten is begonnen. Dat vermoeden wordt gelogenstraft door de prachtige recente cd Andere namen. Na het vertrek van saxofonist/klarinettist Nard Reijnders wordt het begeleidingsgeluid achter Herman van Veen grotendeels bepaald door gitariste Edith Leerkes, afkomstig van het Amsterdams Gitaar Trio. De muziek van Van Veen is daardoor momenteel wat luchtiger en transparanter geworden, zelfs als een lied begint met: ‘Heb een vriend verloren, doodgereden door een man, die zijn vrouw bewijzen wilde, hoe hard hij rijden kan.’

In ‘Nog één’, met een staccato opsomming van luxeproducten en verlangens, heeft Van Veen, ondersteund door een opjagende melodie, een bijzonder originele manier gevonden om de maatschappelijke hebberigheid te illustreren. Het slotnummer ‘We komen en we gaan’ ademt de sfeer van beklemming, verpakt in springerige vrolijkheid zoals we die kennen uit het begin van zijn loopbaan. En dit alles gelukkig met iets minder pathos in de stem dan we van Van Veen gewend zijn.

Met die vrolijkheid zijn we dus terug bij het ‘Harlekijnlied’. Het nummer is een van de vele bewijzen dat Herman van Veen een clown is. Ook met het klimmen der jaren is hij altijd de doldwaze amuseur gebleven. Maar hij maakt eveneens deel uit van de romantische chansontraditie, waardoor hij zo populair is in Vlaanderen. Jacques Brel is een van zijn grote helden, artistiek waarschijnlijk zijn grootste. Daarnaast is Van Veen een puur Hollandse cabaretier, een moralist, die beseft dat de mens heeft gefaald. Hij signaleert machtsmisbruik en maakt stevige statements, ook al zijn ze niet altijd even duidelijk zichtbaar in de mist van zijn poëtisch taalgebruik. Zijn liefde voor cabaret met een boodschap en Brel combineerde hij heel nadrukkelijk in een Vlaams Blok-couplet dat werd toegevoegd aan Brels beroemde ode aan Vlaanderen:

Wanneer de duisternis valt op de kasseien
En er een gore mist trekt langs de IJzer en de Leie
Wanneer de laffe wind onverdraagzaam giert
In blinde angst tegen de vreemde gevels tiert
Wanneer de stemmen staken in een wild geraas
De nacht is van de dolende, de schreeuweren de dwaas
Dan barst mijn land, mijn vlakke land.

Van Veen danst, zingt, musiceert, analyseert de mens en de samenleving, dicht en vertelt.

Herman van Veen (^o1945) als clown.

En dat in verschillende talen op verschillende continenten. Deze artistieke veelvraat is nauwelijks in woorden te vangen, ook al is het door velen geprobeerd, in alle uitersten: cabaret-Cruijffie, wonderkind, a one man apocalypse, de humoristische neef van Jacques Brel, de Nederlandse Danny Kaye, ein Eulenspiegel unserer Tage, begenadigde tovenaar.

Maar ook: een boerenpummel van wereldklasse, het beste slaapmiddel sinds de uitvinding van valium, maanzieke dichter. Van Veen vindt het allemaal best, hij is - zonder zorgeloos achterover te hangen - een tevreden mens.

Herman van Veen, opgegroeid in een Utrechtse volksbuurt, kreeg het sociale gevoel met de paplepel ingegoten. Zijn vader was typograaf en actief in het verzet in de Tweede Wereldoorlog. Artistiek-maatschappelijk volgde hij Wim Kan, terwijl hij in zijn plaisanterieaanpak een kind is van Toon Hermans. Over zijn ‘ongrijpbaarheid’ zei hij eens: ‘Duidelijkheid heeft te maken met een begrijpelijk referentiekader. Dat biedt de kunst niet altijd, en dat is maar goed ook. Als ik dramaturgisch te veel de trap moet afdalen, krijg ik een educatieve functie. Daar is het mij niet om te doen.’

Als vijfentwintigjarige stond hij al in Nederlands belangrijkste amusementstheater Carré. Daar vierde hij vele jaren ongeremd feest. Hij klom over de stoelen, slingerde aan touwen, beet in damestasjes, roerde de trom, wandelde

[p. 274]

met het publiek even langs de Amstel om daarna de voorstelling weer voort te zetten, begon na vijf minuten pauze alweer aan de tweede helft, stuurde een hoge militair in vol ornaat de zaal uit (‘Zo kom je niet naar mijn voorstelling’) en gooide zo uitbundig met erwten naar het publiek dat onder de vloer, door een lekkende verwarmingsbuis en de hoge temperatuur, een woud van erwtenplanten ontstond.

Maar er kon ook gezwijmeld worden, bijvoorbeeld op muziek van Leonard Cohen, wiens hit ‘Suzanne’ dromerig vertaald werd door Rob Chrispijn, Van Veens grootleverancier van het soms zoete, enigszins surrealistische materiaal. Vanaf de tweede helft van de jaren tachtig deed Van Veen minder vaak een beroep op hem. Toen kwam het accent meer te liggen op eigen materiaal en teksten van de Duitse dichter Heinz Rudolf Kunze. Vaste kracht werd ook Willem Wilmink, die het meer aardse en beheerst-nostalgische werk schrijft. Over cafés met een lage zolderingen geen wc voor dames apart, over de tijd dat de opdringerige radiozender Hilversum 3 nog niet bestond en over mensen die zich achter doemdenken verbergen om hun dagelijkse plichten te ontlopen.

Net zoals in de Commedia dell'Arte de Harlekijn niet zonder zijn tegenspeelster Colombine kan, zo is ook het theaterwerk van Van Veen onlosmakelijk verbonden met zijn onbezoldigde activiteiten op het gebied van ontwikkelingssamenwerking. Daarvoor heeft Van Veen in 1977 de stichting Colombine opgericht. Hij is niet de artiest die zijn schuldgevoel tijdens incidentele inzamelingsshows afkoopt, maar iemand die het vanaf het prilste begin van zijn loopbaan als logisch heeft ervaren dat hij meer moet doen dan alleen maar tegen een hoog honorarium grappen maken.

Van Veen heeft een scherp beeld van zijn eigen clownpositie. Lange tijd heeft hij een lapjesjas gedragen. Elk lapje was een jaar van zijn leven, er zat een stukje spijkerbroek van zijn zoon op, een stukje jurk van zijn moeder, een stukje pantoffel van opa. Hij heeft hem door de goot gesleept en heeft er olie op gesmeten. Hij is de zwerver die vele malen verdwaald is. Ook zijn yin en yang-achtige, zwart-wit geblokte jas past in zijn clownsbeeld. In navolging van de cineast Fellini verdeelt Van Veen de clowns in witte clowns en domme Augusts. De witte clown weet hoe het moet en is daarom

Affiche voor Herman van Veens optreden op Broadway in New York.

superieur. Freek de jonge is volgens hem zo'n witte clown. Van Veen beschouwt zichzelf als een August, die platgeslagen wordt door de werkelijkheid. Hij is boers, lomp, onhandig, en irrationeel. Zijn bestaan is opgebouwd uit onzekerheid en tegenslagen. Maar hij heeft de bitterheid verwerkt en kan daarom vriendelijk zijn. Toen de recensent van The New York Times Van Veen beschreef als een ‘boerenpummel van wereldklasse’, bedoelde hij dat zeker niet als een compliment. Toch beseft Van Veen dat hij de spijker op de kop sloeg, omdat hij in New York de onbevangen entertainer was, die met klompen door het zorgvuldig opgebouwde kaartenhuis van verwachtingen kloste.

Hij zet regelmatig de karakteristieke rode clownsneus op. Zo kan hij harde noten kraken, zonder de onderwijzer uit te hangen. Maar toch klinken de woorden en vioolklanken als pistoolschoten. De ware clown omhelst de dood. Hij heeft de doodsangst overwonnen en is daarom onkwetsbaar. Omdat hij geen eigenbelang hoeft na te streven, spreekt hij de waarheid. De dood is dan ook een vaste gast in de programma's van Herman van Veen.

Overal waar hij komt, tikt hij even met zijn toverstaf tegen een voorbijganger of tegen een

[p. 275]

theatermuur, en er gebeurt een klein wonder. Hij maakt de zware onderwerpen verteerbaar. In feite heeft Van Veen altijd gedaan wat hij zijn dochter bij haar geboorte in een liedje heeft opgedragen: ‘Anne, de wereld is niet mooi, maar jij kan haar een beetje mooier kleuren.’

Patrick van den Hanenberg

herman van veen, In vogelvlucht. Levende Herinneringen Utrecht, Signature, 2002, 175 p.
herman van veen, Andere namen, Polydor, 2002 (cd).
herman van veen, In vogelvlucht, Universal, 2002 (dvd).
herman van veen, Carré 2000, Universal, 2002 (dvd).