Ons Erfdeel. Jaargang 46

Grillige lijnen in je ziel.
De generositeit van Peter de Graef

Toen Peter de Graef na anderhalf jaar acteursopleiding aan het Antwerpse Conservatorium opstapte, omdat hij de zin van een en ander niet begreep, kreeg hij een schouderklop van Dora van der Groen. De toneelpedagoge besefte dat hij publiek nodig had. Ondertussen is Peter de Graef één van de boeiendste figuren op de Nederlandstalige bühne. Als acteur is hij zeer vindingrijk in het op gang brengen van dat wonderlijke ‘chemisch proces’ waarbij theatermaker en toeschouwer elkaar in de ziel ontmoeten.

Maar hij schrijft ook prachtige teksten, die hij veelal als theatermonoloog zelf speelt. De personages die hij creëert zijn bizarre figuren, die je aanspreken omdat ze appelleren aan herkenbare gevoelens en gedachten, en je stimuleren om mee te gaan in een geestelijk avontuur. De voorstellingen van De Graef spelen zich immers af in je hoofd. De herkenbaarheid ontstaat eerder op grond van meditatie en taalverbeelding en is minder gebaseerd op imitatie.

De jury die hem tijdens het Theaterfestival in Amsterdam de Taalunie Toneelschrijfprijs 2002 toekende voor N!KS, omschreef de thematiek als ‘het onophoudelijke pogen van de mens om vat te krijgen op het onvatbare, het onbegrijpelijke van het bestaan’. Die verticale dimensie, waarbij hij doorstoot over grenzen en beperkingen van het leven heen, om daardoor juist het bestaan leefbaar te maken, is kenmerkend voor zijn hele oeuvre. In Amsterdam won hij overigens op het nippertje van Gerardjan Rijnders, die in Snaren een gelijkaardige thematiek uitwerkt, maar dan veel abstracter. Bij Peter de Graef gaat het altijd om mensen van vlees en bloed.

Dat betekent niet dat hij een soort volks verteltheater ontwikkelt, gebaseerd op het gesloten inlevingsspel van een of ander type dat het publiek komt ontroeren of amuseren met een realistisch opgezet levensverhaal. Zijn per sonages zijn eenzaten, maar hoe echt ook, ze blijven in de eerste plaats merkwaardige constructies vol vreemde hersenkronkels en gedachtesprongen.

In zijn teksten wemelt het van verhaaldraden waarin groteske knopen worden gelegd, filosofische en wetenschappelijke fantasieën, tijdssprongen en zonderlinge figuren die het pad van de verteller kruisen. Ingrediënten die zich verdichten tot een roezig verhaal. De fragmentering in de structuur laat de sporen zien van hoe de tekst groeide: meestal intuïtief vanuit beelden die metaforen worden. Pas aan het einde moet er dan maar orde in gebracht worden. Dat is ook de manier waarop je de tekst ondergaat. De kleine spanningen tussen wat gezegd wordt en het (nog) niet uitgesprokene, tussen de binnenwaartse blik en de aanspreking, tussen de speler die vertelt ende verteller die speelt, zetten je voortdurend creatief aan het werk. Met veel (soms macabere) humor wordt de toeschouwer op sleeptouw genomen ineen wereld van wreedheid en gekte, waarin hij achter elke hoek zichzelf en de werkelijkheid tegenkomt.

Op het podium lijkt het erop dat De Graef zich niet inleeft in een voorgeprogrammeerd personage, maar zich iedere avond opnieuw vastbijt in de tekst alsof hij pas geschreven is. Het lijkt of hij zijn gekke invallen ter plaatse verzint, steeds in een heldere, beeldende taal van grote eenvoud en met een sterke poëtische kracht. Dat de capriolen in de geest van het personage een sterke fysieke neerslag krijgen in het spel van de acteur, is spannend. In mimiek, motoriek en stembuiging modelleert hij mentale reflexen met een expressiviteit die imitatie overstijgt. De Graef is opgegroeid in Zandvliet, in de buurt van Antwerpen. Zijn taalgevoel is naar eigen zeggen sterk bepaald door het lokale taaltje in zijn geboortedorp met zijn scherpe, schelle klanken van het ‘tegen de wind in schreeuwen’. Alsof hij er zelf die ietwat hese, rauwe stem aan overhield, met de warme sound van de saxofoon, die in alle toonaarden de weemoed uitzingt.

Zijn indringende présence heeft hij geleidelijk opgebouwd. De jaren dat hij als acteur werkzaam was bij Toneelgezelschap Ivonne Lex (Antwerpen) en Het Speeltheater van Eva Bal (Gent) waren een zoektocht naar een eigen profiel. Later speelde hij o.m. bij Theater Malpertuis (Tielt) en De Paardenkathedraal (Utrecht). Vooral zijn samenwerking met regisseur

[p. 269]

Dirk Tanghe en actrice Marie-Louise Stheins leverden memorabele resultaten op. In Wie is bang van Virginia Woolf bijvoorbeeld was hij een uiterlijk lullige George, die aarzelend de woorden laat komen maar met een dodelijke flair toeslaat. Het verst ging hij wellicht in zijn vertolking van De Wereldverbeteraar (Thomas Bernhard), die hij de spastische stem van een monster met hersenkrampen gaf. De Graef houdt duidelijk niet van de giftige waanzin van deze wereldverbeteraar. Maar hij kreeg er wel een ‘Louis d'Or’ voor.

Hij haat dat kankeren. Hij beseft maar al te goed dat het leven geen feest is, maar één grote duisternis is het ook niet. Hij wil de mensen en zichzelf verzoenen met het bestaan en vindt hiervoor steun in oosterse mystiek en de reïncarnatiegedachte. Ooit noemde hij de dood een feest voor het bewustzijn. Leven voor elkaar, in een groter geheel dat nooit ophoudt: het is een positieve gedachte, de basis van een levenshouding. Hoewel veel van zijn stukken gruwelijke verhalen vertellen, is die verzoenende gedachte in mindere of meerdere mate voelbaar. Al was het maar door de ironische en relativerende toon. In wezen is De Graef een moralist, maar beleren doet hij niet.

Hij schreef stukken voor o.m. Theater Teater (Een gemeenschap van schurken), Huis aan de Amstel (Jeanne en Drijfijs), De Paardenkathedraal (Itak) en De Trust (Manfred). De laatste twee regisseerde hij ook. Maar de echte schrijfstroom vond zijn weg via Nova Zembla, het gezelschap dat hij in 1992 met Luk Nys oprichtte en twee jaar later binnen zijn eigen stek De Stichting, waar hij zich als acteur graag door Arne Lievens laat coachen.

Een opmerkelijk debuut maakte hij met zijn solo Et Voilà (1991), een vernuftige parafrase van het Le Horla-verhaal van Guy de Maupassant over de fundamentele beperktheid van het menselijk begripsvermogen. Vanuit een lucide twijfel wordt de vraag gesteld of het Onnoembare, dat de mens dirigeert, prikkelt en bang maakt, niet een hoger werkelijkheidsgehalte bevat dan encyclopedische kennis. Intuïtie versus wetenschap, stemming versus

Peter de Graef in ‘Poetewiet’ - Foto Deen van der Meer.

stelling. Het zijn thematische constanten in zijn werk. Het stuk speelt met stellingen maar verkondigt er geen. De Graef laat het allemaal uitwaaieren in een tragikomisch verhaal waarin de werking van het Onnoembare gekke, maar menselijke vormen aanneemt en waarin een autosjacheraar een ontregelde fysicus op diens verzoek de schedel inslaat.

De verteller in Et Voilà heeft zich opgesloten in zijn kamer, met neergelaten rolluiken. Hij tast de randen van het bewustzijn af. Dat doen al De Graefs personages, ook de mislukte heilsprofeet die hij in zijn tweede monoloog Ombat (1993) ten tonele voert. Toegevend aan zijn roeping om goed te doen werd hij priester. Hij probeert door te dringen tot de ziel van de dingen, maar in de chaos van deze wereld blijft hij elk antwoord schuldig. Het kwaad dat hij in zichzelf onderdrukt, krijgt bovendien gestalte in de huurmoordenaar, die eveneens een roeping heeft en van elke misdaad een heilige daad maakt. En er is ook nog de onbegrepen jongeman, die zich te pletter stort. Het zijn onrustwekkende beelden, maar zoals steeds is de toon licht en luchtig, en zit de tekst vol onverwachte spelingen. Het stuk roept een goedaardige vorm van defaitisme op. Maar het is ook beangstigend, want de houding van de verteller tegenover moorddadig geweld, liefde, leven en dood, goed en kwaad, schuld en boete, lijkt op een soort existentiële weerloosheid. De man gaat ten slotte op in een soort mystieke bezigheidstherapie.

In Hun! (1994) wordt het onvermogen tot liefde, de verwarring tussen altruïsme en eigenliefde verder uitgewerkt. De auteur staat dit

[p. 270]

keer met twee andere acteurs op de planken. In zijn regie ontstaat een interessante speelstijl, een soort buffo-naturalisme, waarin wreedheid komisch wordt en het komische iets wreeds krijgt. Het is een stijl die perfect past binnen de thematiek van het stuk, dat geïnspireerd is door Goethes roman Die Wahlverwandtschaften. Daarin past Goethe het natuurlijke proces van scheikundige verbindingen toe op de menselijke liefdesrelatie. Maar de mens ondergaat niet alleen, hij reflecteert ook. De voorstelling brengt die vorm van ‘afstandelijke betrokkenheid’ van de rede in beeld met een cynisme dat sprankelend en grimmig tegelijk is. De tekst heeft soms iets nonsensicaals. Het is een spel van woede en onmacht, waarin de chemie van de liefde tot burleske explosies leidt.

Henry (1997) is opnieuw een monoloog. Meestal is de verteller die De Graef lijfelijk presenteert een sjofele figuur. Op het eerste gezicht ietwat sloom en naïef, maar eigenlijk zeer alert en pienter. Uit zijn verschijning spreekt een mengeling van vrolijkheid en vertwijfeling. De variante is dit keer een engelbewaarder, die zo blij is dat hij een oproep kreeg van beneden, dat hij daarover wil vertellen. Met de giechelende verwondering van een oude vrijster, maar ook met de alwetendheid van de auteur die alles aan het verzinnen is, roept hij een hele reeks figuren op, rond een passionele moord. Zelf weten ze niet dat ze meespelen in dit verhaal. Dat leidt tot absurdistische toestanden. Overrompeld door rationaliteit, economische imperatieven en maatschappelijke vooroordelen weet de mens nauwelijks nog wat goed of slecht is. Het is een voorstelling om met open mond en blij gemoed naar te kijken en te luisteren.

Door dingen achter te houden of in grillige tijdsstructuren te plaatsen, groeit in zijn stukken een mysterieuze spanning. Soms word je als een detective op pad gestuurd, in een wereld die balanceert tussen science en sciencefiction. In De drie mannen van Ypsilanti (1997) regisseert hij drie jonge Nederlandse acteurs, wier spel in hoge mate zijn stempel draagt. Het is het verhaal van ‘drie dolende zielen’ op zoek naar zichzelf. Broers, reïncarnaties, gekken, proefpersonen in een wetenschappelijk experiment? Hun bewustwordingsproces is één groteske worsteling, waarbij de toeschouwer meer dan ooit op het verkeerde been wordt gezet. Het is een spel waarin verbeelding, theater en werkelijkheid door elkaar lopen. Metafysica versus wetenschap.

De terugkeer naar natuur, emotie en ritueel als tegengif voor de leugenachtigheid van onze westerse cultuur is het nadrukkelijkst aanwezig in zijn ‘koloniale’ monoloog Valsch haar (2000), vertolkt door Herwig de Weerdt. In de voorstelling is De Graef enkel aanwezig via zijn stem. De stem van een fantast die in een bewogen, ietwat barokke verteltrant de wonderlijke geest van Afrika oproept.

Hij is er weer helemaal in N!KS (2001). Opgetrokken hoekige schouders, hangarmen, slepende tred, hoog stemmetje, zoekend naar woorden: de schamele mens. Hij is uitgepraat. Woorden zijn ontoereikend, alles is al lang gezegd, en alle passies van waaruit dingen gezegd worden, zijn onbelangrijk. Dat hij het publiek een hele hoop doordenkers bezorgt, is pure ironie en de start om met verwondering het leven opnieuw te ontdekken.

Zit de mens in N!KS ten gevolge van een depressie gevangen in de leegte van zijn gedachten, dan lijkt Billy in Poetiewiet (2002), De Graefs bewerking van Slaughterhouse Five van Kurt Vonnegut, toe aan een bevrijdende bewustwordingstrip. Het heen en weer switchen in de tijd wordt hier een thema. Billy (De Graef) zit los in de tijd en vindt zichzelf als het ware opnieuw uit door op zijn vreemde planeet verleden en toekomst naar believen te beleven. Zo onderhoudt hij zichzelf en zijn publiek. Het is zijn manier om te overleven.

Peter de Graef bezit de generositeit van de komediant: in een rol stappen, vertellen wat je te vertellen hebt en het publiek bij de lurven grijpen en gul bedienen. Hoe exuberant die rol ook is en hoe zigzaggend het verhaal, steeds blijken ze wortels te hebben in de acteur/auteur, die een personage neerzet dat in contact met het publiek zijn authenticiteit verdient. In de eerste plaats door het naturel en de vanzelfsprekendheid waarmee de verteller aantreedt. Nu eens met de flair van ‘moet je dit eens horen’, dan weer zelf verbaasd dat hij met zijn gedachten hierop uitkomt. Vervolgens ook door het archetypisch karakter van de personages. Niet in de uitbeelding van het alledaagse, maar in het creatieve spel van ratio en verbeelding groeit de herkenning. En dat is meer dan brave verwondering om de herkenning van de condition humaine. Het theater van Peter de Graef trekt grillige lijnen in je ziel.

Fred Six