Ons Erfdeel. Jaargang 46

[p. 261]

Kunsten

De schijnbare eenvoud van Job Koelewijn

De foto's, de installaties en de performances van de Nederlandse kunstenaar Job Koelewijn (^o1962) zijn doorgaans verbluffend eenvoudig. Hij maakte voor de 48ste Biënnale van Venetië in 1999 een muur van talkpoeder. In 1995 bedekte hij de vloer van de Vleeshal in Middelburg met ongekookte spaghetti, keurig in een patroon gelegd. In 1992 studeerde hij af met een project waarin vier vrouwen in Spakenburgse klederdracht de glazen gevels van het Rietveldpaviljoentje schoonmaakten. En in 1999 fotografeerde hij zichzelf met dierenoren.

Zo op het eerste gezicht lijken dit weinig in het oog springende werken of gebeurtenissen te zijn waaraan je makkelijk voorbij loopt. Zeker in monstertentoonstellingen met veel spektakel - zoals de Biënnale van Venetië - is dat een gevaar. Toch houden de bescheiden werken van Job Koelewijn goed stand, ook te midden van veel visueel geweld.

Ze laten vaak een onuitwisbare indruk achter. Het beeld van een man met dierenoren blijft hangen. Het gekraak van ongekookte pasta onder je voeten en de verstoring van het patroon dat je teweegbrengt bij het betreden van de ‘spaghettivloer’ vergeet je niet zomaar. Het beeld van de Spakenburgse vrouwen die met zorg een modernistisch gebouw poetsen is absurd. De vrouwen zijn het toonbeeld van de Hollandse netheid, maar worden ook in verband gebracht met bekrompenheid, conservatisme en regionalisme. Het Rietveldpaviljoen daarentegen vertegenwoordigt het geloof in de moderniteit. Een grotere tegenstelling in leefwerelden is niet denkbaar. Maar juist omdat de ene partij de andere met zorg omringt, is het werk niet eenduidig en blijft het intrigeren.

De kracht van de werken van Job Koelewijn zit hem in de schijnbare eenvoud. Het beeld, het gebaar of de gebeurtenis is helder en laat zich onmiddellijk lezen en zelfs beschrijven, maar de werelden die ze oproepen zijn allerminst eenduidig. Het beeld van de zemende Spakenburgse vrouwen is op zichzelf duidelijk en het biedt tegelijkertijd talloze aanknopingspunten tot het geven van betekenissen en aanleidingen tot het voeren van discussies. Bijvoorbeeld over nu zo actuele onderwerpen als het zoeken en definiëren van identiteiten en de tegenstelling tussen lokaal en globaal.

Om zichzelf los te maken van zijn academietijd en zijn Spakenburgse verleden trok Job Koelewijn ooit een aan de buitenzijde met spiegels beklede doos over zijn hoofd. Op deze manier kon hij beelden uit zijn hoofd bannen en ‘visueel vasten’. De foto, waarin dit beeld is vastgelegd, is ook weer buitengewoon eenvoudig en helder, maar hij is eveneens complex. Wat moet je als toeschouwer met een foto van een man wiens hoofd verborgen is in een spiegelende doos, waarin de omringende wereld van takken en twijgen weerspiegeld wordt? Het geeft aanleiding tot allerhande bespiegelingen over binnen- en buitenwerelden, portretten, zien, kijken, weergeven, de psyche en identiteiten.

Naast het gezichtsvermogen, doet het werk van Job Koelewijn met grote regelmaat aanspraak op andere zintuigen. Het was niet alleen

Job Koelewijn, ‘Spakenburgse vrouwen poetsen de Rietveldacademie’,1992.

[p. 262]

de aanblik van de langzaam afbrokkelende wit bepoederde muur op de Biënnale die indruk maakte, maar ook de geur van talkpoeder. Deze hing in het vertrek en liet ruimte voor ieders herinneringen. In het werk ‘Dreaming’ uit 1996 schrijft een vrouw op een groene ondervloer dichtregels met aftershave. De betekenisvolle zinnen vervagen onmiddellijk en zijn direct als ze zijn opgeschreven al niet meer leesbaar. Alleen de vrouw weet wat ze heeft opgeschreven. De idee van een betekenis blijft wel en de ruimte vult zich met de lucht van een voor bijna iedereen bekende aftershave. En vervolgens met de associaties die die geur oproept.

De rol van de toeschouwer is in het werk van Job Koelewijn belangrijk. Soms is dat heel concreet, zoals in de installatie in de Vleeshal, waar de bezoeker door de ruimte te betreden de spaghetti onder zijn gewicht doet breken en daarmee het kunstwerk verandert. Dat gold ook voor een installatie die Koelewijn uitvoerde voor de Chisenhale Gallery in Engeland. Hier maakte hij in de ruimte loze vloeren en plafonds. In de vloer bevestigde hij trampolines en daarboven in het plafond een zwart gat. Het kunstwerk bestond uit een ruimte met daarin boven elkaar geplaatste zwarte gaten, maar het kwam eigenlijk pas tot zijn volledige wasdom als de bezoekers bereid waren om daadwerkelijk te gaan springen op de trampolines en het werk en de ruimte niet alleen te bekijken maar ook te ervaren.

Voor de manifestatie ‘In Verbelinge’ (1999) - Fries voor ‘In Verbeelding’ - in het Friese Oostellingwerf maakte Job Koelewijn een installatie waarin kleine, onbeduidende gebeurtenissen uit de directe omgeving het kunstwerk volledig tot zijn recht lieten komen. De kunstenaar ontwierp een rudimentair gebouwtje waarin vijftig bioscoopstoelen

Job Koelewijn, ‘Spiegelkubus’.

werden geplaatst. De achterwand van het gebouwtje werd verwijderd en de toeschouwers op de stoelen keken niet naar een filmdoek en een filmprojectie, maar bekeken vanuit hun bioscoopstoelen de werkelijkheid zelf. Deze bestond uit een tamelijk alledaagse en nietszeggende kruising waarop heel af en toe een fietser of een auto in beeld schoof. De zo algemeen bekende muziek van de film Once upon a time in the West was in de ruimte hoorbaar en plaatste het hele tafereel dat zich aan de ‘bioscoopbezoeker’ voordeed in een compleet ander daglicht. Het lullige kruispunt en de nongebeurtenissen werden onwillekeurig in verband gebracht met helden en magistrale uitzichten. Een behoorlijk nietszeggende plek werd bijzonder en nietszeggende gebeurtenissen of voorvallen leken een groot drama te zijn of aan te kondigen. De associaties van de kijker en de toevallige voorvallen op het kruispunt maken het werk ‘af’.

Job Koelewijn wordt wel geplaatst in de traditie van de conceptuele kunst. Het object doet helemaal niet ter zake en is van generlei betekenis, maar de idee staat voorop. In tegenstelling tot zijn illustere voorgangers uit de twintigste eeuw is voor Job Koelewijn de fysieke aanwezigheid van het kunstwerk van grote betekenis. Ruimte, maten, materialen en licht worden zeer zorgvuldig gekozen om de bezoeker de gelegenheid te geven om het kunstwerk te beleven. Niet het kunstwerk zelf

[p. 263]

staat in zijn werk voorop of het produceren van kunstwerken, maar de ervaring die zijn werken oproepen bij de beschouwer.

Saskia Bak