Ons Erfdeel. Jaargang 46

[p. 182]

De Van Nelle Ontwerpfabriek na renovatie - Foto Fas Keuzenkamp.

[p. 183]

De mooiste fabriek van Nederland
De Van Nellefabriek in Rotterdam

Hans Ibelings
werd geboren in 1963. Was lange tijd als tentoonstellingsmaker verbonden aan het Nederlands A rchitectuurinstituut te Rotterdam en werkt nu als zelfstandig publicist. Publiceerde tal van artikelen over de Nederlandse architectuur en stedenbouw in de 20ste eeuw.
Adres: Javakade 542, NL-1019 SE Amsterdam

Het is het symbool van de moderne architectuur van Nederland: de fabriek voor koffie, thee en tabak van de Erven de Wed. J. Van Nelle in Rotterdam, kortweg bekend als de Van Nellefabriek. Vanuit de trein tussen Rotterdam en Den Haag is het complex duidelijk zichtbaar. De Van Nellefabriek, die bestaat uit de fabriek zelf, een groot kantoorgebouw en verschillende loodsen en magazijnen, is een rijksmonument en voorgedragen voor de werelderfgoedlijst van de Unesco.

Fabriek en kantoor zijn in de tweede helft van de jaren twintig van de vorige eeuw gebouwd naar ontwerp van J.A. Brinkman & L.C. van der Vlugt. Dit architectenbureau was tussen de twee wereldoorlogen een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het functionalisme van de Nieuwe Zakelijkheid.

Het bureau ontstond toen de vader van Brinkman, de architect Michiel Brinkman, overleed en de zoon zich associeerde met L.C. van der Vlugt. De oude Brinkman had al een eerste aanzet gegeven voor een ontwerp voor Van Nelle, maar zijn zoon en Leendert van der Vlugt begonnen opnieuw. Zij zetten een radicaal moderne koers in en realiseerden een gebouw met een draagconstructie van vloeren en kolommen van gewapend beton en niet-dragende gevels van glas en staal. Door het ontbreken van dragende muren zijn plattegrond en gevel vrij indeelbaar, iets waar functionalistische architecten erg aan hechtten, niet alleen in industriegebouwen, maar ook in huizen.

Ook kenmerkend voor het functionalisme is dat de Van Nellefabriek aanschouwelijk toont hoe het is opgebouwd, door de constructie in het zicht te laten. Typerend voor de architectuur van dit tijdperk van de ‘First Machine Age’ zoals de Britse architectuurhistoricus Reyner Banham het heeft omschreven, is de esthetisering van de industriële productie en het industriële

[p. 184]

Binnen in de Van Nellefabriek tijdens de renovatie - Foto Fas Keuzenkamp.

product. Dat blijkt niet alleen uit de inrichting van de kantoorvertrekken met industrieel vervaardigde stalenbuismeubilair, maar ook in het op bijna theatrale wijze etaleren van het productieproces in de fabriek zelf met de glazen luchtbruggen met transportbanden die de dynamiek van de bedrijvigheid etaleren. De zwiep die de curve in de voorgevel van het kantoor maakt, onderstreept deze industriële dynamiek.

Wie precies verantwoordelijk is geweest voor het ontwerp van de Van Nellefabriek is onder architectuurhistorici een onderwerp van speculatie. Dat van de twee naamgevers van het bureau niet Brinkman maar Van der Vlugt de voornaamste ontwerper is, lijkt boven twijfel verheven, maar wat de rol was van bijvoorbeeld Mart Stam, daarover bestaat geen consensus. Stam werkte in de tweede helft van de jaren twintig op het bureau en Stam-adepten zijn er van overtuigd dat hij een cruciale rol heeft gespeeld, zonder dat daarvoor echt bewijs is.

Wat niettemin voor Stam pleit, is dat hij in de tweede helft van de jaren twintig met regelmaat opdook op de plaatsen waar het gebeurde. Hij vertegenwoordigde in 1927 samen met J.J.P. Oud Nederland op de Weissenhofsiedlung in Stuttgart, een modelwijk waar ook onder meer Le Corbusier en Mies van der Rohe bouwden. In 1928 werd in het Zwitserse La Sarraz de CIAM opgericht, de Congràs Internationaux d'Architecture Moderne. Ook daar was Mart Stam aanwezig. Dus daarom is het niet geheel onwaarschijnlijk dat hij als medewerker op het bureau van Brinkman en Van der Vlugt een

[p. 185]

Vooraanzicht van de Van Nelle Ontwerpfabriek na renovatie met rechts de koffiesilo van M. Booij en G. Slob - Foto Fas Keuzenkamp.

aandeel heeft gehad in het ontwerp van de Van Nellefabriek. Stam verkeerde zo vaak op de plek waar iets bijzonders gebeurde dat het niet meer louter aan het toeval kan worden toegeschreven.

Licht, lucht en ruimte

De Van Nellefabriek is niet alleen een architectonisch monument, het is ook het monument van een van de grootste voorvechters van moderne architectuur die Nederland in de eerste helft van de twintigste eeuw heeft gekend. In de persoon van Van Nelle-directeur C.H. van der Leeuw vonden Brinkman en Van der Vlugt een ideale opdrachtgever.

Als fabrieksdirecteur had hij uitgesproken opvattingen over zijn verantwoordelijkheid voor zijn werknemers, die hij in een hygiënische omgeving wilde laten werken. Naast de fabriek lagen sportvelden waar het personeel na gedane arbeid in de buitenlucht aan lichaamsbeweging kon doen. De cultuur van het functionalisme, die is samen te vatten in het adagium van die tijd ‘licht, lucht en ruimte’, paste naadloos bij Van der Leeuws opvatting over hoe arbeiders hun dagelijks werk zouden moeten doen.

De sociale betrokkenheid van Van der Leeuw reikte veel verder dan de zorg voor zijn eigen personeel. Hij speelde een belangrijke rol in het maatschappelijk leven van Rotterdam en had tijdens de bezetting een machtige positie weten te verwerven in de plannenmakerij voor de naoorlogse wederopbouw van Rotterdam. Al enkele weken na de bombardementen en de daaropvolgende

[p. 186]

De Van Nellefabriek tijdens de opbouw, eind jaren '20 - © Historisch Van Nelle Archief.

branden van mei 1940 was gemeentelijk stedenbouwkundige W G. Witteveen begonnen aan een wederopbouwplan. Door toedoen van Van der Leeuw verdween dit plan-Witteveen aan het eind van de oorlog van tafel ten gunste van het modernere Basisplan van zijn opvolger, C. van Traa, dat in 1946 door de gemeenteraad werd aangenomen en dat de grondslag is geworden voor de wederopbouw van Rotterdam. Een deel van de vergaderingen over het naoorlogse Rotterdam met de lokale ondernemers verenigd in de Kleine Kring van de Club Rotterdam en de architecten en stedenbouwkundigen van OPRO, de groep Opbouw Rotterdam, werden tijdens de Bezetting gehouden in Van der Leeuws fabriek, in de bonbonnière op het dak.

Van der Leeuw geloofde zozeer in de nieuwe architectuur dat hij niet alleen een kantoor en een fabriek in functionalistische stijl wilde, maar ook zijn woonhuis aan de Kralingse Plas door Brinkman en Van der Vlugt liet ontwerpen. Zijn voorbeeld werd gevolgd door twee van zijn mede-directeuren, De Bruyn die in Schiedam een huis liet bouwen, en Sonneveld die een villa liet ontwerpen aan de rand van het land van Hoboken, midden in Rotterdam. Huis Sonneveld is net als eerder al Huis De Bruyn onlangs gerestaureerd door architecten Molenaar & Van Winden en nu als museum voor publiek toegankelijk.

Van der Leeuws bemoeienissen met de moderne architectuur zetten zich ook na de oorlog voort, en vooral met de voortzetting van het bureau van Brinkman en Van der Vlugt. Na de dood van Van der Vlugt in 1936 associeerde

[p. 187]

Een affiche voor Van Nelle-koffie met rechts bovenaan de nieuwe fabriek als uithangbord - © Historisch Van Nelle Archief

Brinkman zich met J.H. van den Broek, die in 1949, toen Brinkman zich terugtrok een associatie aanging met J.B. Bakema.

Toen Van der Leeuw in 1947 president-curator werd van de Technische Hogeschool Delft heeft hij een belangrijke rol gespeeld in de benoeming van nieuwe hoogleraren bij bouwkunde, onder wie Van den Broek. En het is ook niet toevallig dat Van den Broek en Bakema ook de opdracht kregen voor het ontwerp van een groot aantal gebouwen voor de campus van de school, waaronder de aula en de gebouwen van de studierichtingen civiele techniek en bouwkunde.

Architectenbureau Van den Broek en Bakema, dat na de pensionering van Van den Broek in 1978 en het overlijden van Bakema in 1981 onder dezelfde naam is blijven voortbestaan, is altijd met de Van Nellefabriek verbonden gebleven. Alle uitbreidingen, verbouwingen en renovaties werden getekend door de erfgenamen van de oorspronkelijke ontwerpers, tot en met de koffiesilo die M. Booij en G. Slob van het bureau in 1990 realiseerden.

Een paleis voor ontwerpers

Aan die traditie van driekwart eeuw is nu een eind gekomen, toen de opdracht voor de restauratie en verbouwing van de fabriek voor koffie, thee

[p. 188]

en tabak tot de Van Nelle Ontwerpfabriek in 1999 werd gegund aan Wessel de Jonge.

Dat het gebouw nog altijd in alle glorie is te bewonderen, is niet alleen te danken aan De Jonge en de huidige eigenaar. De basis hiervoor gelegd door Van Nelle, dat de fabriek bijna zeventig jaar heeft laten functioneren zonder de architectuur ingrijpend te veranderen. De directie is altijd doordrongen geweest van de bijzondere architectonische kwaliteit van haar gebouw. Het is een gelukkige samenloop van omstandigheden geweest dat het proces van de bewerking en verpakking van thee, koffie en tabak relatief eenvoudig is en zich in de loop van de eeuw niet revolutionair heeft ontwikkeld, zoals bijvoorbeeld de chemische industrie. Hierdoor was het mogelijk om op deze plek het productieproces voort te zetten, zelfs toen het gebouw tot Rijksmonument was verklaard.

In de loop van de jaren negentig is de productie uiteindelijk alsnog gestopt en rees de vraag wat er met dit immense complex zou moeten gebeuren. Het antwoord kwam van ontwikkelaar Kondor Wessels die er een verzamelgebouw voor creatieve bedrijven van heeft gemaakt. Onder de naam Van Nelle Ontwerpfabriek biedt het nu huisvesting aan ondernemingen in sectoren als grafische vormgeving, industrieel ontwerpen, architectuur, communicatie, ICT en onderwijs. De mooiste fabriek van Nederland is daardoor veranderd in het mooiste bedrijfsverzamelgebouw van Nederland.