Ons Erfdeel. Jaargang 46

[p. 149]

Taal & cultuur

Van ‘bad’ tot ‘zus’.
Eenlettergrepige woorden in het Nederlands

Hoeveel woorden van één lettergreep telt het Nederlands? Wie een dergelijke vraag wil beantwoorden, kan drie dingen doen. Ten eerste kan hij de omvangrijke literatuur over Nederlandse woorden doorzoeken. Ongetwijfeld zijn er eerder auteurs geweest die de eenlettergreep-woorden van het Nederlands hebben geïnventariseerd. Als goede taalkundigen telden zij daarbij vaak bid (van bidden) en bit (van een paard) als één geval, omdat zij slechts op de uitspraak wilden letten. Anderen beschouwden dikwijls bad (de tobbe) en bad (verleden tijd van bidden) als twee verschillende woorden, omdat zij op de betekenis wilden letten. Ik wil de verschillend geschreven woorden onderscheiden, zodat ik bid en bit als twee woorden tel, maar bad en bad als één woord. Een dergelijke telling kon ik in de literatuur niet vinden.

Ten tweede kan een onderzoeker een steekproef nemen uit een Nederlands woordenboek. Wie op verstandige wijze één procent van de woorden in, bijvoorbeeld, de laatste, elektronische Van Dale onderzoekt op hun lettergreeptal, mag het aantal monosyllaben dat in die proef wordt aangetroffen met 100 vermenigvuldigen. Betrouwbaar is zo'n uitkomst niet, en bovendien: ik wilde de schat van de eenlettergrepigen kunnen zien.

Ten derde kan de onderzoeker een aantal formules opstellen voor de structuur van de Nederlandse monosyllabe. Zo beginnen die met nul, een, twee, drie of vier medeklinkers, gevolgd door een, twee of drie klinkers (het meervoud queues met vier klinkers laat ik buiten beschouwing), en afgesloten door nul, een, twee, drie, vier of vijf medeklinkers (de Russische soep borsjtsj eet ik niet mee). Bij elk van de 5 × 3 × 6 = 90 formules zijn nadere verfijningen te maken en bij elke mogelijkheid is het aantal werkelijk voorkomende combinaties in te schatten.

Ik deed het op een vierde manier. Ik zeefde heel dom alle woorden van één lettergreep uit het woordenboek. Soms verwierp ik een woord. Om een extreem voorbeeld te geven: Van Dale geeft het Latijnse woord pes (voet), omdat in Nederlandse teksten de vormen pede en pedes in uitdrukkingen voorkomen. Dit ging mij te ver, zoals borsjtsj en queues mij te ver gingen.

Aan de andere kant heb ik uitstekende Nederlandse woorden die Van Dale vergat, zoals de werkwoordsvorm zul dat alleen vóór het voornaamwoord je wordt gebruikt en bèh dat het geluid van een koe weergeeft, wel in mijn lijst gezet. Overigens heeft Van Dale wel kun, dat dezelfde positie in kunnen heeft als zul in zullen, en het geluid gak van de gans.

Natuurlijk zijn zulke keuzen altijd betwistbaar, maar er zal nooit een woordenboek komen dat iedereen tevreden stelt. Ik heb mij overigens, zoals u zult opmerken, op een zeer liberaal standpunt gesteld, zodat de lezer eerder woorden uit mijn opsomming zal willen verwerpen dan er woorden aan willen toevoegen.

Ik zal hier niet de lijst van achtduizend monosyllaben publiceren. In dit artikel wil ik alleen de lijst van de eenlettergrepigen presenteren die bestaan uit één schrift-medeklinker gevolgd door één schrift-klinker (a, e, i, o, u en ij) en afgesloten door één enkele schrift-medeklinker. Met de letter y in het midden prijken alleen gym en typ, maar de y kan natuurlijk ook als medeklinkerteken optreden.

Hoe deze lijst te geven? Dit kan eenvoudig alfabetisch gebeuren, of op andere formele kenmerken, op woordsoorten, en natuurlijk op semantische gronden. Ik begin met de eenvoudigste ordening, die van het alfabet. Onder de monosyllaben treffen we er 26 aan die met de letter v beginnen:

vak val van var vat, ven ver vet, vic vil vim vin vip vis vit, vod vol vos vot vox, vul vut, vijf vijg vijl vijs

Als u het niet wist: vic is de officiële benaming voor een wagenbegeleider bij het openbaar vervoer, gevormd uit de drie woorden veiligheid, informatie, controle. Misschien viel u op dat ik het woord vel oversloeg. Dat is vanwege een andere mogelijke ordening. In het materiaal vinden we gevallen waarbij steeds twee drieletterwoorden

[p. 150]

elkaars omgekeerde zijn. Zo is het omgekeerde van vel de naam van de Poolse munt lev. De gevallen waarin de beginmedeklinker en de eindmedeklinker om de klinker e kunnen verwisselen zijn:

bèh-heb bel-leb ben-neb, ces-sec, del-led, fel-lef, gek-keg gel-leg gem-meg gen-neg, kel-lek ken-nek, lem-mel lep-pel les-sel let-tel, mek-kem mes-sem met-tem, nep-pen nes-sen net-ten, per-rep, ser-res, set-tes, vel-lev

Een woord kan ook het omgekeerde van zichzelf zijn:

gag lal mam pap sas, beb kek pep, kik lil pip sis, kok lol mom non pop, kuk mum nun pup sus, kijk pijp sijs tijt

Soms zijn twee woorden altijd in een vaste combinatie te vinden. Kunt u zich hot en jut voorstellen buiten het gezelschap van her en jul? Deze vaste paren vond ik in het materiaal:

hot en her, wijd en zijd, pak en zak, bit en lik, jas en das, dik en dun, hol en bol, jut en jul, god of lot, hak op tak, kip zonder kop, wil is wet, wik noch wak

Zeer opvallend is het grote aantal consonantvocaal-consonant-woorden in het Nederlands dat de benaming is van een stomp, klap of stoot:

baf bam bom bof, dof dok duw, gof, hit, lel, mep mot, nol nop, paf pof por pug, ram ruk, tap tik tuk tip, wam, zet

Dit is het moment om op te merken dat het merendeel van onze drieletterwoordjes meer dan één betekenis draagt. Omdat mij de dosis meppen en lellen opviel, heb ik dus bof niet onder de ziektes of werkwoordsvormen en hit en mot niet onder de dieren geplaatst. Dieren zijn er genoeg:

dar lar lam ral rat, ket, big fin sim, dog fox hop kob lom los rob rog pod pos tor, bul gup mug mul mus, mijt

Bijvoeglijke naamwoorden zijn:

laf maf nat ras tam, fit kis sip wis dor dom log, duf dul gul luw muf mut nut rul rut ruw suf, fijn rijk sijp

De volgende woorden duiden personen aan:

man mas fan fat jap nar, zot don goj, lid, rus sul sup, wijf lijs lijp, juf nuf tut lut zus, sor mop dot fom, rel

Een sup is een suppoost en een sor een soroptimiste. Zeer veel van onze woorden zijn werkwoordsvormen van de eerste persoon enkelvoud:

Ik dab en zab, gab en gap, sar en jen, wed en win, min en huw, kus en fuk, gor en lub, dub en rub, buk en huk, nijp en gijp, lijd en mijd, rijg en tijg, mijg en nijg.
Ik hob en rop, tar en mar, bep en dep, mor en jok, bid en ban, nag en reg, nas en rol, wijs en kijf, hijm en lig, nip en typ, som en mod, red en jon, hef en wek.

Andere werkwoordsvormen horen bij de derde persoon enkelvoud (stammen op -t, sterke verleden tijden, onregelmatige vormen van mogen en zullen en werkwoorden op -ijen). Alleen met een erachter geplaatst je zijn mogelijk, zo zagen we al, de vormen zul en kun. Zijt gaat alleen met gij:

Gij zijt. Kun je, zul je? Hij zit, rit, wit, rot, dut, bet. Hij mag en zal. Hij had, gaf en nam, zat en lag, zag en las, kon en won, bijt en rijt, jijt en dijt, nijt en wijt

De volgende woorden, waaronder enkele die zeer frequent in teksten voorkomen, behoren tot zeldzame woordsoorten: voornaamwoorden, voegwoorden, voorzetsels, bijwoorden, lidwoorden, telwoorden:

nul, zes, tot, ter, dus, dan, nog, wen, wijl, wel, wes, pas, den, der, des, hen, hun, het, hem, men, mijn, dijn, zijn, dit, dat, wat

Even typisch als het grote aantal stoot- en stompwoorden is het aantal woorden dat zaken aanduidt waarin andere dingen, dieren, mensen een plaats kunnen vinden. Tot deze bevatter-woorden horen:

tas, pan, nap, kan, bak, ren, web, bin, kit, box, hok, ton, kom, mok, kor, nor, pot, wok, tob, put, pul, tul, jug, mud, kub, bun

We vinden nog 26 gebruiksvoorwerpen:

[p. 151]

pijl bijl nijf rijf lijn gijn rijn jijn zijg gijk, gun juk lug lus, fok fop, wig, wem peg, map mal har kam wan rad pal

26 lichaamsdelen:

lijf, lob, bek, kin, sik, lip, gok, jat, fik, rib, rug, bil, gat, lok, pok, bot, tit, tet, mem, kut, lul, pik, lid, gal, pis, pus

26 kleren:

pet, dop, tok, kap, fez, lek, jak, hes, top, pon, rok, sak, lap, col, dos, bef, mof, sok, tod, lor, hul, puk, dek, gei, kuf, zip

26 consumpties:

hap en sap, dis en dip, hus en hijs, ham en yam, bag en hag, hom en pom, fep en sep, kif en qat, mik en mil, rum en kijt, jan en gin, kir en wijn, jus en zog

26 speltermen:

bob en kür, mm en hex, mat en pat, kal en bijs, tol en dam, wip of wup, tos en cup, bal en bat, cut en bod, rik en pijk, nel en run, gym en bok, dol en nos

26 uitroepen van dier of mens:

gak! waf! kef! tuf! hel! kul! zeg! weg! gad! ged! gut! goh! gos! dag! bah! yes! sic! puf! puh! hup! hum! bon! sof! fut! joh! raf!

26 zaken in huis en tuin:

dak, nok, hor, nis, hal, bar, bed, kat, bad, tub, hut, wijk, kot, hof, hek, heg, rek, kas, cox, tijm, wim, lis, dod, kol, ris, pit

26 dingen buiten in de natuur:

rak, zijl, zijp, war, haf, kil, wad, rif, dijk, wal, det, kim, pol, rim, wijm, rijp, rijs, tijl, ril, hil, dil, dal, mos, bos, mad, zon

26 spul-woorden die geen meervoud bezitten:

kak, lak, mak, lijm, gum, gom, kaf, taf, was, gas, gijl, tijk, tin, git, sop, job, dum, jam, bik, pek, tal, wol, fäh, pur, gus, ros

26 woorden uit het moderne leven:

yup, rup, max, fax, pub, hub, bic, kid, nijd, nuk, nix, hip, pin, dim, fun, tof, tab, zap, lab, lat, til, rip, tig, bug, jog, zen

26 muziektermen:

sax, cel, bas, lof, mis, rag, rap, jig, bop, gig gil, hijg hos, dur, mol, bes, bis, cis, fis, gis, fes, ges, sol, rijm, mix, wow

Ten slotte, 26 termen uit de wereld van reizen en ziek zijn:

rijd, mijl, tijd, pad, rem, han, daf, bus, kar, jol, kof, kog, loc, jet, mig, sub, hiv, fijt, fijk, nik, hik, tic, gif, pil, pijn, lijk

Als u goed heeft meegeteld, dan heeft u zesentwintig rijtjes van zesentwintig woorden ontmoet. Er zijn dus in totaal 26 × 26 = 676 eenlettergrepige Nederlandse woorden van ons type. Ach, zult u zeggen, als het er 666 of 1.000 geweest waren, had ik het ook mooi gevonden. Maar dan beseft u niet dat al eerder, in Opperlanse Taal- en Letterkunde⁽¹⁾, is aangetoond dat 676 ook het aantal is van: de verschillende manlijke rijmen; de spiegelwoorden, van aha tot ijzij; de woorden die gespiegeld weer andere woorden opleveren, van af tot ijf; de met de rechterhand op de rechterhelft van het toetsenbord tikbare woorden, van bouillonkop tot yup; de woorden die geen andere klinker dan de u bevatten, van cursusduur tot wulf; de woorden waarvan de letters in alfabetische volgorde staan, zoals deeghouw en abdij; de woorden die de vijf klinkers a, e, i, o en u éénmaal bevatten, zoals paleisbouw en humoristenbal; de woorden die in andere woorden veranderen als je de eerste en laatste letter verwisselt, zoals diernaammiernaad en nachtloop-pachtloon; de woorden van 25 letters, de laatste daarvan is het woord zeshonderdenzesenzeventig. Het zal u dus niet verbazen dat ook het aantal Nederlandstalige eenlettergrepige drieletterwoorden van het type van bad tot zus 676 bedraagt.

Hugo Brandt Corstius

(1) zie de recensie van jan flamend, ‘De onmenselijke hardnekkigheid van de Opperopperlander’ in: Ons Erfdeel, jg. 45 (2002), nr. 5, pp. 791-792.