Ons Erfdeel. Jaargang 46

Over pastoors die kippen houden in kerken.
Het dagboek van een bisschop uit de Contrareformatie

‘Beieren aan de Noordzee’, zo werd Vlaanderen tot voor kort ook wel aangeduid. Vooral linkse politici doelden hiermee onder andere op de veronderstelde almacht van de christendemocratische partij. Nu heeft Vlaanderen nog meer met Beieren gemeen dan vele van die politici bevroeden. Zo had de katholieke kerk tot enkele decennia geleden in beide gewesten een grote greep op het sociale en het culturele leven. Zowel in Beieren als in Vlaanderen was dat ‘rijke roomse leven’ overigens geen geschenk uit de hemel.

Integendeel, de zestiende-eeuwse religieuze troebelen hadden Vlaanderen en Beieren tot grensgewesten gemaakt, waar de breuklijn tussen Rome en Reformatie zich had uitgekristalliseerd. Nadat Spaanse troepen in de jaren tachtig van de zestiende eeuw grote delen van de Zuidelijke Nederlanden hadden heroverd, vluchtten duizenden protestanten naar het Noorden. Vervolgens stelden de in hun waardigheid herstelde kerkelijke gezagsdragers zich, met krachtige steun van de burgerlijke overheden in Brussel en Madrid, tot doel de overgeblevenen opnieuw indringend kennis te laten maken met de katholieke geloofswaarheden. Daartoe kregen nieuwe religieuze orden als de jezuïeten en de ursulinen talrijke privileges en werden overal barokke kerkgebouwen opgetrokken. Ook in Beieren was iets dergelijks aan de hand. Dankzij de plaatselijke keurvorsten werd dit gewest in dezelfde periode een katholieke voorpost in een verder goeddeels vijandige omgeving. Dat in Beieren en Vlaanderen bijzonder krachtige katholieke antwoord op de Hervorming staat bekend als de Contrareformatie. Auteurs die veeleer de vernieuwing in de schoot van de katholieke kerk zelf beklemtonen, zoals Put en Harline, spreken liever over de ‘Katholieke hervorming’.

Historici zien dit proces als een onderdeel van de modernisering die zich sinds de zestiende eeuw steeds sneller in Europa voltrok. Daarbij is de Beierse casus vaak als een prototype voorgesteld. Internationaal was er voor Vlaanderen veel minder aandacht. Dat is jammer, want dit gebied behoorde ook toen al tot de sterkst verstedelijkte in Europa. Bovendien eindigde de strijd tussen de aanhangers van de verschillende hervormers en van de paus in de Nederlanden onbeslist. Juist omdat de Spaanse Habsburgers en hun bisschoppen alle inwoners van de Nederlanden, ook die uit het Noorden, ooit nog eens van het roomse gelijk hoopten te overtuigen, besteedden ze erg veel energie aan de Contrareformatie.

In Vlaanderen zelf verrichtten Michel Cloet, hoogleraar aan de Leuvense universiteit, en in zijn voetspoor een hele school van historici pionierswerk op dit gebied. Helaas bereikten de resultaten van hun onderzoek zelden het grote publiek. Dat kon ook moeilijk anders omdat Cloet en zijn leerlingen vooral de infrastructuur van de Contrareformatie in kaart brachten: welke kloosterorden vestigden zich in welke steden, op welk aspect van de zielzorg legden ze zich toe, wat voor resultaten boekten ze daarbij en hoeveel steun kregen ze voor hun activiteiten van de lokale bisschop? Hun boeken en artikelen zijn verplichte kost voor iedereen die zich op deze tak van de geschiedwetenschap wil toeleggen, maar spannende lectuur voor velen leverde hun onderzoek zelden op.

Eddy Put, zelf een oud-student van professor Cloet en nu werkzaam als archivaris en docent, brengt hier samen met de Amerikaanse hoogleraar Craig Harline verandering in. Hun boek dat vrijwel gelijktijdig in het Engels en het Nederlands verscheen, wil de Contrareformatie zoals die zich in de Mechelse kerkprovincie voltrok, inzichtelijk maken voor een breed publiek. In die moeilijke opdracht slagen beide auteurs wonderwel. Hun succes danken ze niet alleen aan schrijftalent en goede redacteuren, maar bovenal aan hun speurzin. In het archief van het aartsbisdom Mechelen-Brussel, vonden ze een dagboek van Mathias Hovius, of Mathijs van den Hove, de derde aartsbisschop van deze kerkprovincie. Bij wijze van geheugensteuntje redigeerde deze elke dag een kort verslag van zijn werkzaamheden. Op die manier konden Put en Harline de activiteiten van een prelaat uit de laatste decennia van de zestiende en de vroege zeventiende eeuw heel precies reconstrueren. Aanvullend

[p. 144]

Anoniem portret van Mathias Hovius op 76-jarige leeftijd in 1618, Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten © KIK.

onderzoek maakte het mogelijk de in het dagboek beschreven gebeurtenissen in hun context te plaatsen. Dit alles leverde genoeg materiaal op om in zestien korte hoofdstukken even zovele aspecten van het kerkelijk leven in het aartsbisdom te beschrijven.

Sommige van Put en Harlines verhalen komen lezers die thuis zijn in de Vlaamse katholieke cultuur ongetwijfeld bekend voor. Zo zijn er hoofdstukken over het ontstaan en de vroege bloei van het pelgrimsoord Scherpenheuvel en over de kinderjaren en de scholing van de latere jezuïetenheilige Jan Berchmans. Ze behoren tot de instructiefste van het hele boek. Onder andere dankzij de tussenkomst van Hovius groeide Onze-Lieve-Vrouw van Scherpenheuvel al snel uit tot een nationaal heiligdom. In opdracht van de aartshertogen Albrecht en Isabella werd er een prachtige basiliek gebouwd, die gold als een monument dat de verbondenheid van de Zuidelijke Nederlanden met de Habsburgse dynastie symboliseerde. Jan Berchmans was dan weer een veelbelovende student en priester in de dop die iedereen, en dus ook Hovius, wel in zijn school wilde hebben. Berchmans verbleef dan ook twee jaar in het door hem gepatroneerde Mechelse klein seminarie. Maar uiteindelijk trokken de jezuïeten aan het langste eind. Jan Berchmans schreef zich in 1615 in in hun net geopende Mechelse college. Nauwelijks zes jaar later overleed hij, tweeëntwintig jaar oud te Rome.

Andere kwesties die de ‘helse dagen’ van Mathias Hovius vulden, waren bijvoorbeeld het verkrijgen van voldoende inkomsten uit de benedictijnerabdij van Affligem opdat hij zijn status zou kunnen ophouden, het treurige lot van een doperse meid uit Brussel die levend werd begraven, de omgang met onwillige kanunniken, het onder discipline brengen van plattelandspastoors die kippen hielden in hun kerkgebouw, het beslechten van geschillen omtrent de hoogte van de verschuldigde tienden en het dopen van reeds overleden pasgeborenen. Kortom, te veel om op te noemen. Al deze en andere gebeurtenissen worden bondig, maar doeltreffend beschreven. De lezer die meer wil weten, vindt achteraan een uitgebreide literatuurlijst.

Hiermee is meteen ook het voornaamste bezwaar tegen dit boek gegeven: naar het einde toe krijgen de verhalen van Put en Harline iets opsommerigs. Het lijkt wel alsof ze alle problemen waar Hovius tijdens zijn lange episcopaat mee werd geconfronteerd ook daadwerkelijk hebben willen beschrijven. Hoewel de auteurs een zekere voorliefde aan de dag leggen voor de lotgevallen van gewone gelovigen, doen ze dit (noodgedwongen) door de blik van een kerkelijke hoogwaardigheidsbekleder. Daardoor komt de lezer alles te weten over de strategieën van de kerkelijke overheid in de late zestiende en vroege zeventiende eeuw en relatief weinig over de veranderende geloofsbeleving van de Vlamingen zelf. De verdiensten van Put en Harline zijn er echter niet minder om. Zij hebben een prachtig boek geschreven, dat een grote groep lezers inzicht zal verschaffen in de wijze waarop de religieuze identiteit van Vlaanderen gestalte kreeg.

Hans Cools

eddy put & craig harline, Verloren schapen, schurftige herders. De helse dagen van bisschop Mathias Hovius (1542-1620, Davidsfonds, Leuven / SUN, Nijmegen, 2002, 288 p.