Ons Erfdeel. Jaargang 46

De literaturen van de Europese koloniale expansie

Met de twee forse delen van Europa buitengaats, in totaal bijna 1.000 bladzijden, levert de Leidse (sinds september 2002 Leuvense) hoogleraar Engelse en Amerikaanse letterkunde Theo D'haen een voortreffelijke bijdrage aan onze kennis van de omvangrijke literaire productie - verhalen, gedichten, liedjes, jongensboeken, toneelstukken, geschiedenissen, reisboeken, exotische romans, essays, journalistiek en kritische pamfletten - die de afgelopen vijf eeuwen de Europese koloniale expansie heeft begeleid en die klassieken heeft opgeleverd als Robinson Crusoe, Max Havelaar, Heart of Darkness, De stille kracht en A Passage to India, waarmee een onuitwisbaar stempel op de koloniale verbeelding is gedrukt.

Het doel van deze uitgave, aldus D'haen in zijn inleiding, is een systematisch overzicht te geven van de belangrijkste koloniale en postkoloniale literaturen in Europese talen. Deel 1 behandelt eerst in een negental artikelen de Nederlandstalige literaturen van het voormalige Nederlands-Indië (nu Indonesië), Suriname, de Nederlandse Antillen, Kongo en ZuidAfrika; daarna volgen zes artikelen over de verschillende Engelstalige literaturen van het vroegere Britse imperium, in het bijzonder uit Ierland, India, Zuid-Afrika, Canada en Australië. In deel 2 volgen dan de Franse literaturen van Haïti, Québec en Noord-Afrika (4 artikelen), de Spaans-Amerikaanse literatuur (2 artikelen), de Portugese en de Braziliaanse (2 artikelen), de meertalige literaire productie van het Caraïbisch gebied en Midden-Afrika (2 artikelen), en ten slotte de Amerikaanse als ‘eerste echte postkoloniale literatuur’ (4 artikelen). Deel 1 wordt afgesloten met noten, deel 2 eindigt met een uitvoerige literatuuropgave en een zeer nuttig register op namen en titels.

Alle bijdragen zijn geschreven door academische specialisten en experts, die hun kennis van al die buiten-Europese literaturen hier in het Nederlands toegankelijk maken. Bij elkaar levert dat een zeer degelijk overkoepelend overzicht op, internationaal georiënteerd, goed ingeschoten op de levendige discussies die het gebied van de postkoloniale studiën kenmerken, en van een inspirerende vergelijkende opzet. En hoe vreemd het ook klinken mag, een dergelijk overzicht van koloniale en postkoloniale literaturen van over de gehele wereld bestond nog niet. Dat maakt de hier geleverde prestatie er één van internationaal formaat - en daar doet niets aan af dat ik vind dat de Russen er eigenlijk ook nog bij hadden gemoeten, met schrijvers als Poesjkin, Lermontov en Tolstoï, die in hun beroemde verhalen van de negentiende-eeuwse Russische expansie naar de Kaukasus een heroïsch-romantisch beeld hebben gegeven van de strijd tegen de wilde oosterse volkeren aldaar, dat interessante overeenkomsten vertoont met wat we in diezelfde tijd aan martiale attitudes en erecodes aantreffen in de militaire romans van koloniale officieren uit Nederlands-Indië (en trouwens ook nog in Du Perrons Het Land van Herkomst (1935)).

Van zeer grote betekenis is de vergelijkende opzet waarvoor D'haen gekozen heeft. Die werpt namelijk in minstens vier opzichten nieuw licht op de Nederlandse koloniale literatuur - en dat is voorwaar geen geringe bijdrage aan het VOC-jaar 2002.

[p. 142]

Ten eerste: De Nederlands-Indische letteren staan in deel 1 vooraan, in drie grote hoofdstukken respectievelijk van Paasman (de periode voor 1800), Termorshuizen (negentiende eeuw) en Zonneveld (twintigste eeuw). Gezamenlijk geven zij een grondig overzicht zowel van de vele problemen waar een literatuurhistoricus zich hier voor gesteld ziet alsook van de ontwikkelingen die zich vanaf de VOC-periode hebben voorgedaan in de verschillende literaire genres van de Indische letteren, niet alleen in het prachtig rijk van Insulinde maar ook in het ‘moederland’. Natuurlijk bouwen ze daarbij voort op het eerdere werk van Rob Nieuwenhuys (Oostindische Spiegel, 1972) en E.M. Beekman (Paradijzen van weleer, 1998). Maar ze slaan duidelijk ook nieuwe wegen in. De systematische aandacht die ze besteden aan het literaire leven in Batavia levert belangrijke nieuwe vondsten en inzichten op. Terecht ook eindigt Zonneveld niet in 1942 of 1950, maar pas ver na het eind van het koloniale tijdperk, in 1998 - dus na belangrijke recente Indische romans als Vaders van betekenis (1989) van Marion Bloem, Indische duinen (1994) van Adriaan van Dis, Het lied en de waarheid (1997) van Helga Ruebsamen en De zwarte met het witte hart (1997) van Arthur Japin.

Ten tweede: Deze Oost-Indische hoofdstukken worden hier gevolgd door de West-Indische van Suriname en de Antillen, de Vlaamse literatuur van Kongo en ‘de verre zuster’ van de Afrikaanse literatuur. Zo staan hier nu dus voor het eerst alle literaturen van de Nederlandse en Belgische koloniale expansie overzichtelijk bijeen in een bestek van ongeveer 350 bladzijden. Voor historici was zoiets al eerder gedaan door Van Goor in zijn boek De Nederlandse Koloniën. Geschiedenis van de Nederlandse expansie 1600-1975 (1994), en voor taalhistorici door Groeneboer in de bundel Koloniale taalpolitiek in Oost en West (1997). Nu dit ook is gedaan voor de literatuur van de Nederlandse koloniale expansie, kunnen we beginnen nieuwe verbanden te leggen en te onderzoeken.

Zo is er in de beide hoofdstukken over Suriname - heel anders dan in de Oost-Indische bijdragen - duidelijk sprake van tweerichtingsverkeer. Tegenover Van Kempens bijdrage over de Nederlandse koloniale Suriname-literatuur laat De Roo juist Surinaamse schrijvers zelfvan Albert Helman tot Bea Vianen en Astrid Roemer - aan het woord over Nederland en de ‘Hollandse hovaardij’. De vraag rijst wat hier achter zit - was er in Indië dan geen Indonesische tegenstem? Tegelijk kunnen we hier ontdekken dat Nederland met zijn Multatuli heus niet het monopolie heeft gehad op protest tegen het koloniale onrecht, en dat er - zoals Renders laat zien - ook door de Nederlandstalige Kongoliteratuur een sterke kritische stroming loopt. Verder is het interessant om te zien dat er in de Oost zowel als in de West alsook in Zuid-Afrika schrijvers te vinden zijn voor wie vragen van meertaligheid, taalkeuze en creolisering een centrale rol spelen - wat vraagt om nadere vergelijking van het werk en de ideeën van de Surinaamse schrijver Edgar Cairo, de Antilliaan Frank Martinus Arion, de Indo Tjalie Robinson en de Afrikaanse schrijver Breyten Breytenbach. Door deze en dergelijke vergelijkingen worden de Indische letteren ingebed in een kader zoals dat de afgelopen jaren ook ontwikkeld is op het Haagse Winternachten-festival, waar schrijvers uit al ‘onze’ vroegere koloniale gebieden aan het woord komen.

Ten derde: Nog op een andere manier worden de Indische letteren hier uit hun traditionele isolement gehaald, en wel doordat Anbeek in zijn bijdrage, getiteld ‘Doodknuffelen’, scherp en helder ingaat op de reacties van Nederlandse critici op Marokkaans-Nederlandse schrijvers als Mustafa Stitou, Hans Sahar, Hafid Bouazza en Abdelkader Benali. Met kritische distantie sluit Anbeek aldus aan bij het thema van de laatste Boekenweek, Het Land van Herkomst, die was gewijd aan de recente Nederlandstalige migrantenliteratuur. Eerder al had Marion Bloem in haar dankwoord voor de Du Perronprijs in 1994 een soortgelijk postkoloniaal en multicultureel perspectief geschetst op zowel haar eigen literaire werk als dat van vele andere gekleurde recente binnenkomers in de Nederlandse cultuur.

Ten vierde: Zoals boven al opgemerkt, wordt de Nederlandstalige literatuur van de koloniale expansie hier in een ruimer Europees kader geplaatst naast de Engelstalige, Franse, Spaanse en Portugese. Het is niet de geringste verdienste van Europa buitengaats dat hiermee de bouwstoffen worden geleverd voor een vergelijkend Europees programma van onderzoek naar de literaire raakpunten en ver-

[p. 143]

wantschappen tussen koloniale en postkoloniale schrijvers uit al die verschillende literaturen.

Reinier Salverda

theo d'haen (red.), Europa buitengaats. Koloniale en postkoloniale literaturen in Europese talen, Bert Bakker, Amsterdam, 2002, 2 dln, 524 p. + 452 p.