Ons Erfdeel. Jaargang 46

Niets rijmt op dood

Een totaal witte kamer. Hoe moet je je zoiets voorstellen? Ik zou struikelen over de totaal witte tafel en de totaal witte plant. Toch lijkt zo'n totaal witte kamer in de gelijknamige bundel van Gerrit Kouwenaar het summum:

Laten wij nog eenmaal de kamer wij maken
nog eenmaal de totaal witte kamer, jij, ik

dit zal geen tijd sparen, maar nog eenmaal
de kamer wit maken, nu, nooit meer later

en dat wij dan bijna het volmaakte napraten
alsof het gedrukt staat, witter dan leesbaar
dus nog eenmaal die kamer, de voor altijd totale
zoals wij er lagen, liggen, liggen blijven
witter dan, samen -

Natuurlijk gaat het om dat nooit meer later, het blijven en het voor altijd. De witte kamer lijkt een soort nirwana, een plaats waar alle beperkingen van het leven, in zijn eeuwige dialectiek met de tijd, worden opgeheven. Maar het gaat ook om jij en ik, om dat samen dat zich in de slotregel opdringt op de plaats waar oorspronkelijk een ander woord lijkt te komen. Tegen beter weten in, want het gaat ook om het net niet haalbare, in de derde strofe, het bijna, het napraten, het alsof het gedrukt staat. ‘Alsof het gedrukt staat’ is een zin die meestal met ‘liegen’ samengaat. Allemaal open-top Kouwenaar, die ooit over zijn poëzie zei: ‘Iets uit de tijd pakken, dus eigenlijk iets onsterfelijk maken, dat kan helemaal niet, maar niettemin wordt het in elk gedicht weer geprobeerd.’ De totaal witte kamer, het (niet boeddhistisch bedoelde) nirwana, verschilt eigenlijk weinig met het totaal witte gedicht (witter dan leesbaar) dat alle beperkingen van de woorden achter zich laat. Het totaal witte gedicht - het is de supra-paradox van de poëzie van Kouwenaar. Alle paradoxen waaruit de poëzie van Kouwenaar is opgebouwd (zie ook het zojuist geciteerde gedicht) kun je terugredeneren tot die ene paradox.

Lange tijd, in pakweg de jaren zestig tot en met tachtig, was Kouwenaar zeer streng in die leer. Zijn poëzie kenmerkte zich dooreen verregaande zucht het gedicht los te maken van zijn maker, de tijdelijkheid, de anekdote. Steeds meer loste het gedicht op in zijn autonomie, en vonden lezers en exegeten steeds kortere wegen door het paradoxen-doolhof van vlees, eten, klokken, doof, dood, men, terwijl en het wit. Maar de laatste tien jaar lijkt Kouwenaar wat opener, wat anekdotischer, of is dat slechts schijn?

In totaal witte kamer trekt Kouwenaar de netten van zijn paradoxen en typische metaforen in elk geval weer stevig aan:

Liggend in zwart in de helderste kamer
bevat men volmaakt wat het afschrift onteigent
vult men gedwee zijn inhoud met leegte

of: ‘nee, ik sta stil in gras dat niemand gezaaid heeft -’ of:

[p. 124]

 

Schrijf de winter staat stil, lees een dag zonder dood

 

spel de sneeuw als een kind, smelt de tijd

 

als een klok die zich spiegelt in ijs.

En toch, in die bekende, al te bekende stijl (ik vraag me wel eens af of Kouwenaar-lezers die paradoxen nog doorleven of dat ze niet op een afstand bewonderend constateren hoe mooi en typerend het allemaal weer is), en toch, in die overbekende stijl is er plaats voor ontroering en drama. Juist in deze bundel waar Kouwenaar even, maar zeer expliciet, afziet van een van zijn bekendste stijlmiddelen: ‘men’. Oplettende Kouwenaar-kenners ontdekten in het gedicht over de totaal witte kamer al dat er sprake was van ik en jij. Nu komt dat wel vaker voor in de meer recente gedichten, maar in de cyclus ‘totaal witte kamer’ gebeurt het zomaar vier gedichten achtereen. En het daaropvolgende gedicht begint aldus:

Dichter, ik ben er weer even, ik schrok
in je wakker, loop met je mee
door de roerloze toekomst van ons verleden

‘Ik ben er weer even’ - nadruk op ‘ik’. Alsof de zaken die in deze cyclus aan bod komen van zeer persoonlijke, dringende aard zijn (‘ik schrok in je wakker’). Misschien. De cyclus gaat over een dode geliefde en de belangrijkste constatering in het gedicht waarin de ik de dichter aanspreekt, is deze: ‘dichter, niets rijmt op dood’. Het lijkt erop dat Kouwenaar wil zeggen: die dood, dichter, daar kun je uiteindelijk niks van maken, je hebt er geen gepast antwoord op. Nu ging het in Kouwenaars poëzie al vaker over de dood (eigenlijk altijd wel), maar de schok van deze dood is blijkbaar groot. Geen wonder dat de dichter teruggrijpt op zijn vertrouwde stijlmiddelen, geen wonder ook dat de ik hem dan komt vertellen dat zelfs dat niet voldoet, de taal staat machteloos.

Maar Kouwenaar zou geen dichter zijn als hij niet toch een poging deed het nirwana, het samenzijn

Gerrit Kouwenaar (^o1923) - Foto David Samyn.

van de gestorven geliefde en de achtergebleven ik te realiseren. Zij blijft aanwezig, tussen de regels en de woorden door, in het gerinkel van het zilver (waarmee de cyclus begint, en dat ook terug te vinden is in het prachtige gedicht ‘gemompel’) en in de geur van haar parfum. Maar ook letterlijk tussen de woorden. In een van de gedichten waarin de taal machteloos lijkt, staat ook deze regel: ‘geurt het volmaakte onterfd in zijn leegte’, weer zo'n Kouwenaar-paradox lijkt het. Maar dit keer staat de naam van de geur boven het gedicht, in de titel: ‘poème, lancôme’ - en daar klinkt ook de naam van de dode in door: de slepende klanken ‘(po)-ème’ en ‘(la)-ncôme’ dragen de letters die samen de naam vormen van de vrouw aan wie de bundel is opgedragen: Paula.

Is zij de gestorven geliefde? De uitgever geeft uitsluitsel: in een brief bij het recensie-exemplaar schrijft men dat Kouwenaar de bundel heeft opgedragen aan zijn overleden vrouw. Het verklaart veel. Te veel. Ik denk dan ook dat de dichter zo'n briefje dertig jaar geleden niet geduld zou hebben. Maar toen hoefde hij deze bundel gelukkig nog niet te schrijven.

Koen Vergeer

gerrit kouwenaar, totaal witte kamer, Querido, Amsterdam, 2002, 44 p.