Ons Erfdeel. Jaargang 46

[p. 121]

Boeken

De monstertrilogie van Tom Lanoye

De drie delen van de monstertrilogie van Tom Lanoye achter elkaar uitlezen is een overdonderende ervaring. Ik begon eraan op verzoek van de redactie, die wel eens wilde weten wat een oud-recensent en oud-politicus uit Nederland zou vinden van deze grote, nietsontziende, politieke roman uit en over België. Zeker nu de Nederlandse politiek sinds het afgelopen jaar een minstens even gruwelijke klucht lijkt te zijn geworden als de Belgische, en ons Nederlanders het zelfgenoegzame lachen wel moet zijn vergaan. De vraag leek dus: heeft Lanoye raak geschoten? Heeft hij het Belgische en misschien ook het Nederlandse politieke bestel met zijn pijlen in het hart geraakt? Ook de recensies die ik had gelezen, leken hun oordeel over de boeken vooral aan zulke criteria af te meten.

Nu ik ze uit heb, ben ik danig van mijn apropos gebracht. Mijn bewondering is groot, maar met politiek heeft die weinig te maken. Natuurlijk, zowat alle publieke schandalen die België de afgelopen jaren geteisterd hebben, zijn direct of indirect in het verhaal verweven. Er is veel sprake van corruptie in de hogere kringen en machteloos protest onder het volk, van vileine praktijken in het zakenleven en van media die schandelijk manipuleren en zich even schandelijk laten manipuleren, van plat materialisme alom. Dat alles vormt het decor, in zekere zin ook de stof waaruit het drama is gemaakt; het is niet het drama zelf.

De boeken zijn ook niet te typeren als een diepgaande, van binnenuit bekeken analyse van het politieke bedrijf. Ze bieden geen breed en evenwichtig panorama van de Vlaamse samenleving of een nieuwe, indringende diagnose van de kwalen ervan, laat staan een poging tot therapie. Wie daarnaar op zoek is, kan elders beter terecht, bij essayisten en columnisten van allerlei slag, misschien ook bij Lanoye in zijn rol van columnist. Waar ligt dan wel de kracht van dit grote werk?

Om te beginnen is het geen beschouwing, maar een roman, in drie delen nog wel; klassieker kan het haast niet. Ook het thema staat in een ijzersterke traditie: het verval en de ondergang van een aanzienlijke familie, tegen de achtergrond van ingrijpende maatschappelijke veranderingen. Dat stramien, inmiddels uitgemolken in tal van televisieseries, wordt door Lanoye hardhandig aangepakt. Het verval verloopt niet gestaag over meerdere generaties, zoals bij de grote voorbeelden, maar snel en spectaculair als in het theater. Dat er niettemin ruim dertienhonderd bladzijden voor nodig zijn, komt door een techniek die rechtstreeks aan de televisiesoap ontleend lijkt: het verhaal is opgebouwd uit op zichzelf staande, met vaart geschreven afleveringen rond een of twee personages, die elk voor zich de ontwikkeling maar een heel klein stukje vooruithelpen. Daardoor zijn de drie delen ook afzonderlijk leesbaar, zoals je een wekelijkse televisieserie ook maanden kunt missen zonder de draad echt kwijt te raken. Het overkoepelende verhaal is makkelijk in een bladzij of twee samen te vatten, en dat gebeurt ook zo nu en dan. Elk deel eindigt in een even opgewekt als zwartgallig happy end - zwartgallig omdat de ironie er duimendik bovenop ligt.

De afleveringen daarentegen hebben niets clichématigs. Ze zijn geschreven in een snelle, sprankelende stijl die soms aan Tom Wolfe herinnert, zonder daarmee af te doen aan de originaliteit ervan. Vaak zijn het inwendige monologen van iemand die zich in een gespannen, maar vrijwel statische positie bevindt. Een man, onder invloed van speed, staat in een lift die maar niet omhoog lijkt te willen. Een vrouw wacht het juiste moment af om haar boodschappenkarretje in één beweging door de draaideur van de supermarkt te mikken. Ondertussen storten ze hun hart uit tegenover zichzelf, naar buiten toe zwijgend, maar daarom niet minder lyrisch en theatraal. Het zijn welbespraakte en humoristische verhalen van wanhopige verwachting, zelfzucht en misverstand, van hypocrisie, verzwijgen en verdringen. Je ziet de personages als het ware naast elkaar op toneel staan, in staat om elkaar te kwetsen, maar niet om elkaar te bereiken, terwijl je vanuit de zaal kunt zien hoe weinig -

[p. 122]

een gebaar, een keuze - daar soms voor nodig zou zijn. Er worden heel wat mobieltjes stukgetrapt, en soms blijft er onbedoeld een openstaan, met fatale gevolgen.

Er vallen veel doden, door eigen hand of door andermans toedoen, maar ook dat heeft een komische kant. Zodra ze dood zijn, laten de personages hun stoffelijk overschot in de steek, zoals acteurs hun rol, om zich bij de eerdere doden te voegen en samen met hen als een ontspannen koortje commentaar te leveren op de verdere gebeurtenissen. Die zijn vaak hilarisch genoeg, ook in de massascènes, zoals de meeting van de Witte Beweging, die wordt meegesleept door een radicaal-feministisch, lesbisch motormeisje, of de stampij van de media na de ontsnapping, op klaarlichte dag, via de hoofdingang van het Paleis van de Rechtvaardigheid, van een beroemde verdachte.

Maar bij al zijn exuberante kluchtigheid ziet Lanoye kans ons te betrekken bij het tragische lot van al zijn personages, bijfiguren zowel als hoofdpersonen. Een familie vormen de laatsten eigenlijk van het begin af aan niet, stuk voor stuk zijn het in zichzelf opgesloten eenlingen. Ze zijn ook vast niet gemodelleerd naar het voorbeeld van zijn eigen familie, zoals bij Mann of Couperus. Wel heten ze Deschryver, als teken dat de schrijver ieder van hun iets heeft meegegeven van zijn taal, zijn talent, zijn gedrevenheid en zijn inzichten. Ze zijn karikaturaal, maar toch van binnenuit beschreven, meer dan van buitenaf geobserveerd. Daardoor is het boek als geheel iets anders, en meer, dan een beschouwing over een zieke samenleving; het is een verkenningstocht naar de manier waarop het leven daarin individueel wordt geleefd. Het is een roman die, op de manier van de roman, laat zien dat de delen soms meer zijn dan hun optelsom.

In de kern is het boek de geschiedenis van een psychose. Katrien Deschryver, een mooie,

Het Atomium in Brussel, gezien vanuit het miniatuurpark ‘Mini-Europa’ - Foto Johan Jacobs

beroemde en ogenschijnlijk lege vrouw die alles kan zijn voor iedereen en daarom door iedereen wordt begeerd, dochter van een zwijgzame autocraat en een manisch-depressieve moeder, is gevaarlijk schizofreen. Ze lijdt aan raadselachtige visioenen die haar dwingen tot het veroorzaken van rampen, eerst kleine, allengs grotere. Ze heeft daar geen macht over. Is er iets ergs gebeurd, dan zwijgt ze daarover tot iedereen haar vergeven heeft - waarna de anderen er ook over zwijgen. Dat zwijgen helpt niet echt, de schuld hoopt zich op. Pas als zij zichzelf onherstelbaar heeft verminkt en nauwelijks meer kan praten, wordt ze mededeelzaam.

Als ze - een jachtongeval - haar man doodgeschoten heeft, komen de gebeurtenissen op gang die haar hele beroemde en rijke familie van haar op zwijgen en knoeien berustende

[p. 123]

glans berooft. Zelf is ze het stille middelpunt van alle commotie, koel observerend zolang ze niet verzonken is in het gevecht met haar beklemmende visioenen. Die lijken te maken te hebben met de raadselachtige verdwijning van een broertje. Op de laatste bladzij wordt de onthulling van dat geheim haar door haar vader in het oor gefluisterd - de lezer krijgt het niet te horen.

Het is niet moeilijk om deze ziektegeschiedenis te zien als een symbool van de ziektegeschiedenis van de Belgische en meer in het algemeen de Westerse samenleving. Misschien is het zelfs te gemakkelijk. Voor je het weet heb je je dan van het boek afgemaakt als een overdreven en hoogst eenzijdige voorstelling van zaken. De kracht ervan ligt in de evocatie van karakters, met hun angsten en ambities, hun hoop en hun wanhoop, hun soms potsierlijke, maar ook vaak ontroerende en respectabele pogingen om iets van hun wereld te maken. Ze zijn overtuigend de Nederlandse taal binnengelopen, en maken voortaan deel uit van onze samenleving. Niet zozeer als symbolen, maar als levende stemmen.

Waarom moet ik nu ineens aan Ondineke denken? Jammer dat Louis Paul Boon Katrien niet meer heeft leren kennen. Ik denk - maar ook dat blijft een raadsel - dat hij zeer veel van haar zou hebben gehouden, en dat hij haar schepper in zijn armen zou hebben gesloten.

Aad Nuis

tom lanoye, Boze tongen, Prometheus, Amsterdam, 2002, 437 p.
tom lanoye, Zwarte tranen, Prometheus, Amsterdam, 1999, 513 p.
tom lanoye, Het goddelijke monster, Prometheus, Amsterdam, 1997, 336 p.