Ons Erfdeel. Jaargang 46

De wereld van Paul Driessen

Paul Driessen is een van de meest productieve en succesvolste animatiefilmmakers ter wereld. Hij ontving voor zijn films meer dan vijftig internationale prijzen, inclusief de prestigieuze Annie Award van ASIFA Hollywood en een Oscarnominatie voor 3 Misses (1998). Afgelopen zomer werd op het internationale animatiefilmfestival in Annecy het boek Paul Driessen, Beelden en bespiegelingen van Marc Glassman en ondergetekende gepresenteerd, een rijk geïllustreerde monografie in drie talen (Nederlands, Frans en Engels). Enkele weken later ontving Paul Driessen op het animatiefilmfestival van Zagreb een ‘life achievement award’. En alsof het niet op kan: in september 2002 beleefde de documentaire Paul Driessen Inside Out van Guus van Waveren zijn première op het Nederlands Film Festival in Utrecht, een filmportret dat de leef- en denkwereld van Paul Driessen op originele wijze in beeld brengt. Wie is deze man, die binnen de internationale animatiewereld triomf na triomf beleeft, maar daarbuiten vreemd genoeg nauwelijks bekendheid geniet?

Paul Driessen begon zijn carrière als cartoonist en striptekenaar, althans dat was zijn ambitie. Veel successen oogstte hij er niet mee. Een paar cartoons, een prentenboek en een ongepubliceerde strip is alles wat er van rest. Halverwege de jaren zestig kwam hij echter in contact met animatiefilm in het Cine Cartoon Centre waar hij onder leiding van Jim Hiltz zijn eerste korte animaties maakt, geen vrije films zoals later, maar commercials om krachtlijm en andere producten aan de man te brengen. Zijn talent krijgt een enorme push wanneer hij in het kielzog van Jim Hiltz vertrekt naar Londen om te werken aan Yellow Submarine (1968) van George Dunning. Niet alleen Paul Driessen maar een hele generatie animatiefilmmakers bevrijdt zich van de klassieke cartoonstijl. Yellow Submarine is een onaflatende stroom van psychedelische beelden, bijeengehouden door een dun verhaaltje en de songs van de legendarische popgroep The Beatles. De invloed van Yellow Submarine op Paul Driessen is onmiskenbaar. Terug in Nederland wil hij niets anders dan zelf films maken.

Dat verlangen resulteert in 1970 in zijn debuutfilm Het verhaal van Kleine Yoghurt. Deze debuutfilm heeft nog veel weg van een bewe-

[p. 116]

gend prentenboek, maar wanneer je goed kijkt, zie je een aantal stijlkenmerken, waarmee hij later, wanneer ze uitkristalliseren, internationale faam verwerft. Omdat Nederland begin jaren zeventig nauwelijks overlevingsmogelijkheden biedt voor een vrije animatiefilmmaker, besluit Paul Driessen naar Canada te vertrekken. Daar, in Montreal, bevindt zich het National Film Board of Canada (NFB), in die tijd het Mekka van de vrije, artistieke animatiefilm. Na wat omwegen mag hij er zijn eerste Canadese film maken: Le Bleu Perdu (1972). Het is het begin van een lange, los-vaste samenwerking met het NFB.

Vanaf die tijd wisselt Driessen Nederlandse en Canadese producties af en realiseerde hij op deze wijze zo'n vijfentwintig korte vrije animatiefilms met een lengte variërend van enkele minuten tot een half uur, alles bij elkaar zo'n tweeëneenhalf uur. Dat lijkt op het eerste gezicht misschien niet veel, maar dat wordt anders wanneer je je realiseert dat voor elke minuut animatie honderden tekeningen nodig zijn; voor tweeëneenhalf uur dus meer dan honderdduizend tekeningen! Indrukwekkend? Paul Driessen zelf vindt de standaardvraag hoeveel tekeningen hij moet maken voor een paar minuten film tamelijk vervelend. Je telt tenslotte ook niet het aantal puntjes op een pointillistisch schilderij van Claude Monet of het aantal lettertekens in een roman van Harry Mulisch. Waar gaat het dan wel om bij Paul Driessen?

Misschien is het meest fascinerende in zijn werk de prachtige balans tussen eenvoud en complexiteit. Zijn tekeningen ogen op het eerste gezicht eenvoudig, kinderlijk eenvoudig bijna, tegelijkertijd zijn zijn composities en animaties bijzonder geraffineerd. Mijn eerste kennismaking met het werk van Paul Driessen vond plaats in 1983. Nico Crama, producent van veel Nederlandse films van Paul Driessen, organiseerde in Arnhem de expositie en een minifestival onder de titel ‘Beeld voor beeld’. Daar zag ik voor het eerst de film Te land, ter zee en in de lucht (1980). Het beeld in deze film

Paul Driessen, ‘3 Misses’.

is opgesplitst in drie delen. Links zie je een man met een behoorlijk overgewicht in een bed liggen, in het midden een vogel die de verveling tracht te verdrijven en rechts een vissersbootje met een visser en zijn vrouw. Geen verhaal met karakters, conflicten en heldendaden, maar kleine, alledaagse taferelen, die door het sterke visuele concept van deze film een bijzonder humoristische lading krijgen. In een ingenieus spel verbindt Paul Driessen de handelingen in de drie afzonderlijke taferelen met elkaar. Handelingen in het ene tafereel bepalen de loop der gebeurtenissen in het andere tafereel, gedreven door een onzichtbare maar voelbare hand: die van de maker.

Het gebruik van split-screen keert regelmatig terug in het werk van Paul Driessen, zoals in Spiegeleiland (1985) en The End of the World in Four Seasons (1995). Toch herhaalt hij zich nooit. Typerend voor Paul Driessen is zijn ongeremde zoektocht naar originaliteit. Elke film opnieuw ontvouwt hij binnen de voor hem zo typerende tekenstijl een nieuwe zienswijze, een nieuwe wereld met een eigen logica en eigen wetten als was het een op zichzelf staand universum. Paradoxaal genoeg grijpt Paul Driessen terug op bekende, archetypische beelden, verhalen en sprookjes, maar dat heeft een reden. Hij hoeft op deze wijze weinig uit te leggen en kan met een minimum aan expositie doen wat hij bij voorkeur doet: het bekende en de daaruit voorkomende verwachtingen letterlijk en figuurlijk op z'n kop zetten.

De animatie in Driessens films is al even gestileerd als de tekeningen zelf. Bij de gebruike-

[p. 117]

lijke wijze van animeren is het streven erop gericht het volume en de plasticiteit van vormen te handhaven. ‘Squash’ (het in elkaar drukken van volumes) en ‘stretch’ (het uit elkaar trekken van volumes), brengen leven in de karakters. Veel van de humor uit klassieke cartoons bestaat uit overdrijven van ‘squash’ en ‘stretch’. Denk bijvoorbeeld aan Tom & Jerry waarin Tom als gevolg van een onfortuinlijke actie de vorm aanneemt van een of ander voorwerp, maar vervolgens altijd weer in zijn oorspronkelijke vorm terugkeert.

Paul Driessen heeft een radicaal andere aanpak. Vooral in zijn latere werk zijn de vormen niet gesloten, maar open. Ze bestaan uit losse lijntjes, die geen duidelijke substantie afbakenen. Ook is geen sprake van vloeiende bewegingen. Paul Driessen animeert van pose tot pose, van een stilstaand beeld tot een volgend stilstaand beeld. Wat er tussen deze twee beelden in gebeurt, is nauwelijks te beschrijven. Het lijkt er vaak op dat Driessen zijn karakters verkreukelt om ze van de ene naar de andere pose te brengen. Het lijkt simpel, maar het is heel geraffineerd. Een stijl die nauwelijks na te bootsen valt.

De tekenstijl en animatie van Paul Driessen heeft als merkwaardig bijeffect dat er een vloeiende overgang is tussen het leven en het levenloze in zijn films. Zijn karakters lijken op veel momenten versteend en andersom levenloze objecten bewegen alsof het levende substanties zijn. De scheidslijn is flinterdun en dat maakt het kijken naar films van Paul Driessen zo'n bijzondere ervaring. Je bent je voortdurend bewust van het spel dat hij met je speelt en tegelijkertijd laat je je gewillig meevoeren in het verhaal dat zich voor je ogen ontvouwt.

Animatie is een visuele, maar ook auditieve kunstvorm. In tegenstelling tot een live-action film wordt de geluidstrack van een animatiefilm opgebouwd vanuit het niets. Tekeningen maken tenslotte geen geluid. Elk effect wordt afzonderlijk opgenomen, bewerkt, gemixed en onder het beeld gelegd. Hoewel zijn tekeningen ver van de werkelijkheid verwijderd zijn, probeert Paul Driessen zo ver mogelijk weg te blijven van typische cartoongeluiden en stemmen. Hij werkt bij voorkeur met realistische geluiden, maar dat wil niet zeggen dat het geluid realistisch gebruikt wordt. Het voorwerp waarmee het geluid gemaakt wordt en het voorwerp dat op het doek wordt uitgebeeld, hebben vaak weinig met elkaar te maken.

In 3 Misses zitten vele duizenden geluidseffecten, hoge metalen klanken afgewisseld met het ritselen en verfrommelen van papier, snerpende bliksemflitsen, harde donderslagen en doffe dreunen. Bijna legendarisch is de pan met macaroni die hij enkele weken voordat hij de geluidsstudio ingaat, bereidt, zodat deze flink ranzig is - uitstekend geschikt voor het maken van slobberige en zompige geluiden. Dit soort geluiden past uitstekend bij de amorfe wereld die Driessen tekent, een wereld waarin bijna alles op een biologische substantie lijkt en waarin de scheidslijn tussen dode objecten en levende wezens flinterdun is.

De films van Paul Driessen zijn meestal lichtvoetig en humorvol, maar dat is grotendeels schijn. Ze zorgen altijd voor een wrange nasmaak, die zich niet gemakkelijk laat wegspoelen. Zijn humor is zwart, maar niet zwartgallig. Wanneer je goed kijkt zie je in veel van zijn films een pleidooi voor de ongeremde creativiteit en levensvreugde en een protest tegen de hegemonie van kerk en staat. De strijd van de naar vrijheid verlangende enkeling tegen de almacht van de grauwe massa. Paul Driessen is zoals iedereen een kind van zijn tijd. Zijn wortels liggen duidelijk in de jaren zestig, waarin het non-establishmentsentiment de motor was van belangrijke persoonlijke en maatschappelijke veranderingen. Paul Driessen is echter allesbehalve een boodschapper. Het spel met vorm, kleur, lijn en beweging, de bijna oneindige mogelijkheden van het medium animatiefilm staan bij Driessen altijd voorop. Het is om deze reden dat zijn films zo goed bestand zijn gebleken tegen de tand des tijds. Ze ogen nog even fris als weleer.

Momenteel werkt Paul Driessen aan zijn nieuwe film 2D or not 2D, waarin hij de denkbeeldige derde dimensie in het filmbeeld op de korrel neemt. In de loop van 2003 zal zijn complete oeuvre op dvd verschijnen inclusief de documentaire Paul Driessen Inside Out.

Ton Gloudemans

marc glassman, ton gloudemans, Paul Driessen, Beelden en bespiegelingen, Holland Animation Film Festival, Utrecht / Centre International du Cinéma d'Animation, Annecy, 2002, 239 p.