Ons Erfdeel. Jaargang 46

De erfenis van Carrousel

Vergeleken bij de woelingen in de Nederlandse politiek van het afgelopen jaar, lijkt de commotie van een paar jaar geleden rond de Cultuurnota 2001-2004 een onbeduidende rimpeling in de cultureel-maatschappelijke discussie. Toch zijn de sporen die het beleid van voormalig staatssecretaris Rick van der Ploeg achterliet voor de kunstliefhebber wel degelijk zichtbaar. Zo heeft het theaterlandschap een opvallend andere aanblik gekregen, met fusiepartners die de juiste koers nog niet hebben gevonden, met ongekende kassuccessen als Cloaca van Het Toneel Speelt, met vrije producenten als opdringerige maar onmisbare mecenassen en met startende groepen die hun best doen op te vallen tussen de gezelschappen die nog minstens vier jaar mochten blijven. Er is veel veranderd inderdaad, en soms ten goede, maar groepen als BEWTH, de Trust en het ‘oude’ Hollandia worden - door mij althans - node gemist. En vooral ook Carrousel, het Haarlemse gezelschap dat mocht rekenen op een vaste schare volgelingen, niet alleen bij een thuiswedstrijd in de Haarlemse Toneelschuur, maar ook bijvoorbeeld in het Leidse LAK-theater - waar ik de groep regelmatig zag.

Reeds in 1958 werd Carrousel opgericht als mime- en jeugdtheatergezelschap. Een ware bloeiperiode beleefde de groep tussen 1988 en 1992 onder de artistieke leiding van Lidwien Roothaan, een theatertovenares die van Carrousel in meer dan een opzicht een volwassen gezelschap maakte. In 1992 namen Marlies Heuer en Matin van Veldhuizen het leiderschap over, terwijl de groep met succes voortging op de ingeslagen weg.

Onder de paraplu van Carrousel startten Matin van Veldhuyzen en Cecile Brommer in 1999 Atelier Delphine, een instelling ‘voor theater, gender en literatuur’, die - nadat de Cultuurnota het lot van Carrousel bezegeld had - onder de naam Atelier D. zelfstandig verder ging met een subsidie van het Fonds voor de Podiumkunsten. Als doel werd geformuleerd: ‘de positie van vrouwelijke theatermakers te verstevigen en een bijdrage te leveren aan de veranderende beeldvorming rond mannen en vrouwen’. De eerste productie, Hotel Sonja, geschreven door het jonge talent Birgitta Hacham en geregisseerd door Matin van Veldhuyzen, ging op 19 september 2002 in het Amsterdamse Frascati in première. De kritieken waren op z'n zachtst gezegd niet gunstig en de tournee die volgde kreeg de contouren van een lijdensweg.

Op 28 september 2002 hoopte ik Hotel Sonja in het LAK-theater te zien, maar voor het handjevol mensen dat zich daar verzameld had wilden de twee acteurs niet optreden. Wel waren zij bereid tekst en uitleg over die weigering te geven, wat ongeveer neerkwam op het onverenigbare van de heftigheid die de voorstelling zou karakteriseren met de intimiteit van zo'n kleine groep mensen. Ze hadden daarmee, naar ze zeiden, reeds minder goede ervaringen opgedaan. Een kleine maand later ging ik naar Theater aan het Spui in Den Haag om de voorstelling alsnog te zien. Opnieuw bitter weinig mensen, maar nu ging de voorstelling wèl door - zij het twintig minuten later in verband met reisproblemen van een van de acteurs. De tribune van de grote zaal bleef leeg, de vijftien toeschouwers werden op het speelvlak zelf geïnstalleerd: het verhaal van de twee militairen die onder het gebladerte van een oude boom hun verleden herbeleven - een verleden doortrokken van seks en geweld - kon beginnen.

Kort door de bocht gezegd: de voorstelling werd een tenenkrommende marteling, maar dat was niet te wijten aan de twee acteurs (Barry Atsma en Rogier Schippers) die hun plichten niet verzaakten en deden wat de regie hen

[p. 110]

had opgedragen: fluisteren en schreeuwen, liefkozen en schelden, hun hoofd en armen in een vuilnisbakwringen, tomaten in hun onderbroek laten proppen, een tuinkabouter bewateren. Dit alles natuurlijk in dienst van een boodschap die te maken heeft met de gruwelijke keerzijde van het op het oog zo begerenswaardige heldendom. Het probleem is, dat alle goedbedoelde inspanningen, alle vondsten van de regie, alle technische trucs een tegengesteld effect sorteren. Waardoor? Doordat de voorstelling niet de draagwijdte heeft waarin dergelijke elementen wèl kunnen werken. Er is op z'n minst een roman van James Purdy of een film van Pasolini voor nodig om een acteur die over een tuinkabouter urineert in het gewenste perspectief te zetten, en precies dàt lijken de makers over het hoofd te hebben gezien. Naar een acteur kijken die Barry of Rogier heet en die zoiets doet in een zwaktoneelstuk en een schamel decor op twee meter afstand - dat is een uitermate gênante aangelegenheid waarvoor je liever gespaard was gebleven. En wat je intussen je afvraagt is dit: hoe het kan bestaan dat een regisseur een dergelijk debacle niet heeft zien aankomen - of waar de waakhonden uit haar omgeving waren die tijdig een waarschuwend geluid lieten horen.

In Theater Bellevue in Amsterdam ging twee dagen vóór Hotel Sonja een andere ‘doorstart’ van Carrousel in première: De Omweg met de door Wanda Reisel geschreven tekst De zindering. Niet zozeer de naamsbekendheid van de schrijfster (De vliegenier, Sangria!), maar vooral de faam van de drie acteurs maakte dat deze productie voor de Carrousel-fans iets was om naar uit te zien. In De zindering spelen immers Dic van Duin, Marlies Heuer en Ria Eimers, van wie de eerste twee in vrijwel alle recente Carrousel-producties te zien waren. En bovendien: Ria Eimers ontving in 2001 de prestigieuze Theo d'Or voor haar vertolking van Hekabe in De Trojaansen van het Onafhankelijk Toneel, terwijl Marlies Heuer in 1998

V.l.n.r. Marlies Heuer, Ria Eimers en Dic van Duin in ‘De Zindering’ van Stichting De Omweg - Foto Ben van Duin.

dezelfde erkenning kreeg voor de titelrol in Hedda Gabler van Carrousel. Overigens, ook al speelt ze maar vijf minuten in een zeer matige voorstelling, Marlies Heuer is altijd een gang naar het theater waard. Wat deze vrouw aan elementen als venijn, spot en behaagzucht - desnoods alle drie tegelijkertijd - in haar mimiek weet te leggen, is een onopgelost mysterie.

In De zindering zijn de acteerprestaties van het drietal, die overigens zonder regisseur werkten, interessant genoeg voor een toneelavond die je niet als ‘verloren’ hoeft te beschouwen. Toch heeft de voorstelling het nèt niet, en dat zit hem voor een belangrijk deel in de zwakte van de tekst. Het verhaal dat Wanda Reisel wilde vertellen, over drie mensen die elkaar ‘als met een grote vis om de oren slaan met hun leven’ is uiteindelijk te afstandelijk en te abstract om te kunnen boeien. We krijgen als toeschouwers de kans niet ons in deze levens te verplaatsen en de geest van onze verbeelding te laten waaien. Daarbij moet aangetekend dat Heuer, Eimers en Van Duin er kennelijk niet op uit waren de tekst voor het publiek transparant te maken: lezend in De zindering vraag je je af waarom de drie zich zo hebben ingespannen om het raad-

[p. 111]

sel te vergroten, waarom ze de ruimte bijvoorbeeld hebben getransponeerd van een ‘garderode en uitserveerpunt’ naar een foeilelijk vertrek waarin weliswaar een hoeveeldheid glazen en een kledingrek staan, maar waarin de aanwezigheid van een enorm bed toch meer aan een slaapkamer doet denken. En zo is er meer onbegrijpelijks en onverklaarbaars.

Carrousel was altijd op zijn best bij een degelijke tekst als uitgangspunt, of dat nu een drama van Ibsen of Strindberg was, een klassieke tragedie, een blijspel van Wilde of één van Heuers dramatiseringen van de door haar bewonderde Natalia Ginzburg. Met dit stuk van Reisel lijkt De Omweg niet goed uit de voeten te kunnen, en uiteindelijk blijkt ook hier de hoop om het Carrousel-van-toen nog eens te beleven ijdel. Het manco van Matin van Veldhuyzens Atelier D. zit hem in een matige tekst en in een zendingsdrang die over the top is; het manco van Heuers vriendenclub De Omweg zit hem eveneens in een matige tekst en in een gemakzuchtig terugvallen op ervaring en naamsbekendheid. Gemeten aan wat daar tot nu toe van te zien is geweest, valt voor een nader vervolg van Carrousel het ergste te vrezen. En eerlijkheidshalve moet je je afvragen of het anders was geweest als de Raad voor Cultuur voor nog eens vier jaar subsidie had gepleit. Carrousel bestaat niet meer, het zij zo. Wat rest, is een mooie herinnering.

Jos Nijhof