Ons Erfdeel. Jaargang 46

Curator niet gewenst?
Zelfportretten van Belgische kunstenaars

Recept voor een tentoonstelling: kies een kunstgenre, baken een geografie en periode af, gooi er flink wat geld tegenaan en vraag een deskundig bureau om de tentoonstelling te organiseren, zorg ervoor dat de promotie goed loopt, laat een aantal personen met klinkende namen essays schrijven - het hoeven geen nieuwe teksten te zijn en ze hoeven ook niet per se over de tentoonstelling te gaan - en met wat geluk is er een publiekstrekker in de maak.

Tot 26 januari 2003 liep in de Dexia Galerie in Brussel de tentoonstelling Ik of een ander. Zelfportretten van Belgische kunstenaars. Het initiatief ging uit van Dexia Bank. Van zesenveertig kunstenaars en fotografen werden er een vijftigtal zelfportretten getoond. Het spectrum reikte van Léon Frédéric, Félicien Rops en James Ensor tot Luc Tuymans, Dirk Braeckman en Thierry de Cordier. Een vijftiental werken kwam uit de verzameling van de bank zelf, waaronder enkele etsen van Ensor, van wie de bank een indrukwekkende collectie bezit.

In de doeken die dateren uit de late negentiende en vroege twintigste eeuw schuilt vaak een onvermoed lucide zelfbewustzijn, in een stijl die vaak nog niet helemaal past bij de ontwikkelingen binnen de moderne schilderkunst. Louis Buisseret bijvoorbeeld blijft in 1922 in alle opzichten trouw aan wat hij leerde op de academie en aan de kunst die hij zag op een rondreis in Italië. Terwijl heel wat getalenteerde tijdgenoten de menselijke figuur beginnen te ontleden volgens de twee dimensies van het doek, geeft hij nog een weids, bijna desolaat zelfportret: Buisseret laat het negentiende-eeuwse subject van de burger intact.

In de catalogus stelt Antoine Pickels ietwat verbaasd vast hoe ook de jongste lichting kunstenaars in België de boot heeft gemist als het om de deconstructie van het ik gaat. Afgezien van enkele vrijbuiters in de tentoonstelling, zoals Marcel Broodthaers, Liliane Vertessen en Koen Broucke, laten de naoorlogse Belgische kunstenaars het eigen subject blijkbaar intact. Soms ondergaat het een metamorfose: James Ensor verbeeldt zichzelf in 1888 als insect en een eeuw later doet Jan Fabre hetzelfde. Maar hun gelaat en hun ik blijven bij dit alles erg stabiel. Geen verwrongen gezichten à la Francis Bacon, geen radicaal rollenspel à la Cindy Sherman in Belgische contreien.

Ik of een ander, het is een dilemma dat een beetje ouderwets aandoet. In actuele kunsttheorieën is ik al evengoed de ander. Een verzameling zelfportretten die het eigen subject hooguit subtiel uitdagen, wordt zo al snel een naïef anachronisme. Niettemin leek het voor sommigen hoog tijd om nog snel de beste Belgische kunstenaars een negentiende-eeuws getinte self-exposure te gunnen. Dexia alias Madoc - zo heet het bureau waaraan Dexia de organisatie van de tentoonstelling toevertrouwde - was dus iets te laat en dat is jammer. Het

[p. 106]

zelfportret hoeft helemaal geen anachronisme te zijn. Neem de eigentijdse tendensen in de beeldende kunst een beetje serieus en het genre blijkt nog behoorlijk vitaal te zijn. Een deskundig curator had dat kunnen vertellen. Zo iemand kun je beter uinodigen als je je waagt aan een dreigend anachronisme als uitgangspunt van een tentoonstelling. Op zich stoort mij de zelfbespiegeling van al die kunstenaars niet, maar waarom moet die worden uitvergroot tot een hele tentoonstelling?

Bovenstaande alinea is gericht aan de enige in dit hele gebeuren die zijn gezicht niet blootgeeft: degene die het concept bedacht dat achter de tentoonstelling zou schuilgaan. De tijd van supercuratoren mag dan wel voorbij zijn, een tentoonstelling en passant uitbesteden aan een extern bureau, lijkt vooralsnog geen goed idee.

Het is niet zo dat we niet weten wie er allemaal heeft meegewerkt aan de tentoonstelling. De medewerkers van Madoc worden netjes vermeld bij de in- en uitgang van de tentoonstelling. Ze kamden heel wat museum- en privé-collecties uit en heel wat topstukken werden voorzien van vaak interessante citaten. Maar samen met Kurt de Boodt - blijkbaar ook betrokken bij de selectie, al wordt zijn rol nergens duidelijk - vergaten ze het geheel een coherent en eigentijds concept mee te geven. Fotograaf Michiel Hendryckx mocht nog een aantal van zijn collega's vragen om zichzelf te portretteren. Het resultaat daarvan werd gegroepeerd in de laatste ruimte, met foto's van onder meer Carl de Keyzer en Stephan Vanfleteren.

Ten slotte de catalogus. Op Michiel Hendryckx en zijn collega's na - zij geven zelf een korte toelichting bij hun foto's - worden alle kunstwerken die in de tentoonstelling aanwezig zijn, apart belicht. De makers ervan worden apart toegelicht in een korte biografie. De eigenlijke catalogus wordt voorafgegaan door

Marie-Françoise Plissart, ‘Zelfportret’.

vier essays. Hier wreekt de afwezigheid van een tentoonstellingsconcept zich nogmaals. Alleen Bernard Dewulf en Antoine Pickels gaan uit van wat er in de tentoonstelling te zien is. Samen geven de twee teksten een mooi spectrum aan eigentijdse benaderingen van het zelfportret. Bart Verschaffel stuurde een ingekorte versie in van zijn Kleine theorie van het portret, een essay dat hij in 1999 voor het kunsttijdschrift De Witte Raaf schreef, en dat niet specifiek over zelfportretten gaat. Katlijne van der Stighelen ten slotte schreef een artikel over het zelfportret in de Nederlanden tijdens de zestiende en zeventiende eeuw. Het stipt interessante thema's aan, waaronder de rol van het vrouwelijke zelfportret in de geschiedenis van het genre, maar een betoog dat één van de thema's uitwerkt of kadert in het perspectief van de tentoonstelling, ontbreekt.

[p. 107]

Op het moment dat ik dit schrijf, sterft een ander project binnen de bankgroep Dexia een stille dood. Sinds Dexia de bankgroep Artesia overnam, heeft de bank ook een collectie hedendaagse kunst in handen: de ‘Bacob-collectie’, genoemd naar de dochterbank van Artesia die in 1988 begon met het opbouwen van een collectie hedendaagse kunst. De Bacob-collectie is het resultaat van een uitzonderlijk coherent aankoopbeleid, onder meer gericht op ruimtelijke sculpturen, met werk van Isa Genzken, Lili Dujourie en Thomas Schütte. Onder de titel Artesia Center for the Arts werd de collectie het uitgangspunt voor een toekomstig tentoonstellingsbeleid in het gerenoveerde Vanderborghtgebouw in het centrum van Brussel. Artesia renoveerde het complex en momenteel benut de Muntschouwburg een deel ervan als werkruimte. De Amerikaanse curator Michael Tarantino werd alvast aangesteld als artistiek directeur van het Artesia Center. Maar de overname door Dexia bevroor de plannen, en zolang die bank zich liever profileert met hapklare successen als ‘Ik of een ander’, blijft het wachten op een solide engagement.

Lars Kwakkenbos

anne damman e.a. (red.), Ik of een ander. Zelfportretten van Belgische kunstenaars, Dexia, Brussel / La Renaissance du Livre, Doornik, 2002, 160 p.