Ons Erfdeel. Jaargang 46

[p. 87]

En avant!
De Nederlandstalige literatuur in Frankrijk

Rudi Wester
werd geboren te Leeuwarden. Studeerde Franse taal- en letterkunde. Recenseerde voor ‘Vrij Nederland’ en stelt reisverhalenbundels samen, waarvan ‘Op reis: de beste Nederlandse en Vlaamse reisverhalen van 2001’ (2002 en ‘Parijs: de mooiste verhalen over de lichtstad’ (2002) de meest recente zijn. Is directeur van het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds (NLPVF).
Adres: Singel 464, NL-1017 AW Amsterdam

Nederland en Vlaanderen zijn invités d'honneur op de Salon du Livre 2003 in Parijs van 20 tot 26 maart. Dit feit zal zo langzamerhand niemand meer ontgaan zijn. Er zijn ruim vijftig schrijvers uitgenodigd in diverse genres: fictie, kinder- en jeugdliteratuur, poëzie, literaire non-fictie en ‘beaux livres’, theater en strip.

Frankrijk zal een rijk scala aan Nederlandse en Vlaamse auteurs voorgeschoteld krijgen, waar het zeker van zal opkijken. Er is weliswaar een redelijk aantal van ‘onze’ schrijvers bekend, maar onbekend zijn de grote literaire verscheidenheid, de sociale en politieke context van Nederland en Vlaanderen, ja, zelfs de taal waarin de literatuur uit de Lage Landen geschreven wordt. In La Croix werd de bestseller van Maarten 't Hart Het woeden der gehele wereld, in 1999 in vertaling bij Belfond verschenen, beschreven als ‘doordrenkt met een Vlaams (sic!) calvinisme’ en in Côté Femme wordt de roman ‘enigszins teleurstellend’ genoemd, ‘ongetwijfeld omdat Nederland en zijn inwoners ons niet erg bekend zijn.’ Gelukkig zijn de meeste Franse critici wel iets beter op de hoogte, maar toch valt er nog veel bij te spijkeren aan de kennis van de doorsnee Franse lezer van Nederlandstalige literatuur. Daartoe zullen ‘Les Phares du Nord’, zoals de slogan luidt voor de Nederlandstalige presentatie op de Salon du Livre, zeker bijdragen.

Toch is er al veel terrein veroverd de afgelopen vijftien jaar, en is de promotie van de Nederlandstalige literatuur in Frankrijk sinds de oprichting van het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds (NLPVF) in 1991, in samenwerking met het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, in een klein stroomversnellinkje terechtgekomen. Hoe werden vertalingen sinds 1991 bevorderd?

Allereerst werden de publicaties Six books from Holland and Flanders, Six livres de Pays-Bas et de Flandre en Nieuwsbrief letteren ingezet. De eerste twee

[p. 88]

publicaties waren bestemd voor alle uitgevers in het buitenland die al Nederlandstalige literatuur in vertaling uitgaven of van plan waren dat te gaan doen. De Nieuwsbrief letteren was bestemd voor alle vertalers in het buitenland, zodat zij op de hoogte bleven van wat er in Nederland en Vlaanderen verscheen. Ook werden door het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds fragmentvertalingen gemaakt, speciaal ter gelegenheid van de internationale kinderboekenbeurs in Bologna en de Frankfurter Buchmesse. Op beide beurzen had het NLPVF ruim honderd afspraken met buitenlandse uitgevers, onder wie veel Franse.

Het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap en, sinds 2000, het Vlaams Fonds voor de Letteren (VFL), hadden minder afspraken wegens onderbezetting, maar daarin is nu gelukkig verandering gekomen door de aanstelling van een buitenlandspecialiste bij het VFL. Ook het VFL heeft nu plannen fragmentvertalingen te laten maken van Vlaamse auteurs. Het is weliswaar een vrij dure aangelegenheid, ongeveer 2.000 euro per auteur, maar het is een

uitstekend promotie-instrument gebleken, omdat literatuur vooral stijl is en pas in de tweede plaats inhoud. Op deze manier kan de buitenlandse uitgever snel zien of de auteur in zijn of haar fonds past. Ook ging ik sinds 1991 één keer per jaar naar Parijs om uitgebreider over Nederlandstalige literatuur te praten dan de twintig minuten in Frankfurt. In 1993 waren de Nederlandse letteren ‘Les belles Etrangères’, in 1997 de Belgische en ook dat hielp een beetje bij de naambekendheid.

Maar naar welke auteurs ging nu eigenlijk de belangstelling van Franse uitgevers uit? Waarom besloten zij wel deze auteur aan te kopen en niet de andere? Het antwoord daarop is moeilijk te geven. Iedereen denkt altijd dat er een beleid achter zit, maar dat is een illusie. Er zit een beleid achter het promoten van Nederlandstalige literatuur, er zit geen beleid achter het kopen ervan. Ik geef enkele voorbeelden. Een uitgever heeft slecht geslapen en heeft nergens zin in. Hij loopt een enthousiaste Duitse collega van Nederlandstalige literatuur tegen het lijf, en ja, hij wil dat boek ook wel uitgeven. Hij krijgt één positief leesrapport en één negatief, maar zijn intuïtie zegt dat hij het toch maar moet doen. De oplagecijfers van een Nederlandse roman zijn indrukwekkend maar nee, hij denkt niet dat die roman het in Frankrijk zal doen. De roman is typisch Nederlands of Vlaams, en dat is exotisch voor Fransen, dus hij wil deze graag uitgeven. Speelt in een Nederlandse roman de Franse Revolutie een rol of schrijft de auteur à la Ponge of Jules Renard? Geen sprake van, dat doen de Fransen zelf beter. Geen beleid, kortom.

Toch is er wel één lijn te ontdekken bij de Franse uitgevers: allen zijn ze, zoals het Franse uitgevers betaamt, op zoek naar literatuur van hoge kwaliteit. En zo worden vooral Hugo Claus, Hella S. Haasse, Harry Mulisch en Cees Nooteboom van meet af aan vertaald.

[p. 89]

Maar ook de Franse markt verandert, zeker de laatste zeven jaar, nu de Fransen de illusie hebben opgegeven dat de Franse taal de wereldtaal is en dat alleen in het Frans wereldliteratuur geschreven wordt.

Frankrijk staat steeds meer open voor vertalingen, zeker voor Engelstalige romans en, in het kielzog daarvan, ook voor Nederlandstalige. Alle grote Franse kranten, week- en maandbladen recenseren nu vertaalde literatuur en dat bevordert zeker de naambekendheid van, ook, de Nederlandstalige literatuur in Franse vertaling.

Er vàlt ook meer te recenseren de afgelopen zeven jaar. Het documentatiecentrum van het NLPVF heeft twee uitdraaien gemaakt van Nederlandse en Vlaamse literatuur in Franse vertaling in de genres fictie, kinder- en jeugdliteratuur, poëzie en literaire non-fictie. De ene uitdraai loopt vanaf 1987 tot 1995, de andere van 1995 tot 2002, inclusief de titels die in voorbereiding staan en uitgegeven zullen worden vóór de Salon du Livre (ruim 60 titels).

Opvallend in de periode 1987-1995, zijn de 23 titels van Hugo Claus, waaronder romans, poëzie, toneelstukken en herdrukken (pocketuitgaven). Van Hella S. Haasse zijn in die tijd negen titels verschenen, toen en nu zowel bij Editions du Seuil als bij Actes Sud. Cees Nooteboom was met 14 titels aanwezig en Harry Mulisch slechts met drie, alle bij Actes Sud. Er werden relatief veel Vlamingen vertaald, zoals Lieve Joris, Eric de Kuyper, Hubert Lampo en Ivo Michiels. Ook verschenen Hersenschimmen en Publiek geheim van Bernlef, maar aan deze uitgaven is weer de grilligheid van de Franse uitgever af te meten. Zij verschenen namelijk op instigatie van de fameuze uitgever Uhlman by Calmann-Lévy. Helaas overleed Uhlman, en men stopte met Bernlef.

Op het gebied van literaire non-fictie verschenen in die periode slechts zeven titels in Franse vertaling, zoals de brieven van Van Gogh en de dagboeken van Etty Hillesum. Het NLPVF is in 1997 begonnen met het promoten van Nederlandse literaire non-fictie en de resultaten daarvan zijn te zien in de periode 1995-2002, waarover straks meer. Opvallend in het overzicht 1987-1995 is het relatief hoge aantal vertalingen van poëzie, 14 in totaal, waaronder zelfs de Friese dichter Gysbert Japicx bij Gallimard. Ook verschenen er zes bloemlezingen van Nederlandstalige poëzie. Op het gebied van kinder- en jeugdliteratuur is opvallend dat er vrijwel alleen Nederlandse kinderboekenauteurs in het Frans vertaald werden, zoals Guus Kuijer en Els Pelgrom. Er waren ongeveer 21 vertalingen in die periode.

Hoe verging het de Nederlandse literatuur in Franse vertaling in de periode 1995-2002? Zoals gezegd: gelukkig érg veel beter, dankzij de aanhoudende inspanningen van Nederlandse en Vlaamse kant en een veranderd Frans uitgeefklimaat. Niet alleen werd de brede basis, gelegd door Hugo Claus, Hella S. Haasse, Harry Mulisch en Cees Nooteboom, aanzienlijk uitgebreid

[p. 90]

‘Les Phares du Nord’, het motto waaronder de Nederlandstalige literatuur wordt voorgesteld op het komende Salon du Livre in Parijs.

met jonge, soms zelfs debuterende, auteurs maar ook met meer mass-market-auteurs als Jef Geeraerts, Elle Eggels, Heleen van Royen en Lulu Wang. De uitgaven van Hella S. Haasse zijn niet meer te tellen, in die zin dat nu vrijwel al haar werk in Franse vertaling is verschenen. In de Nouvel Observateur wordt zij in 1995 als ‘de Nederlandse Marguerite Yourcenar’ aangeduid. Haasse staat op eenzame hoogte, vrijwel direct gevolgd door Hugo Claus, door de Franse pers ‘de beste schrijver van Vlaams België’ en ‘cet écrivain nobélisable’ genoemd. Van de laatste kwamen in deze periode vijf titels uit en het vierde deel van zijn complete theateruitgave. Van Cees Nooteboom verschenen drie titels, waaronder zijn veelgeprezen roman Allerzielen en drie heruitgaven in Folio-pocket. In Dimanche wordt Allerzielen gezien als ‘het werk van een erudiet iemand, rijk aan betekenissen. Het vraagt erom dat men erbij stilstaat, dat men stil is. Het is een essentiële reflectie over de tijd, het leven en het vergeten.’ In het jaar 2000 wordt Cees Nooteboom in Lire met Allerzielen in de categorie van ‘De beste boeken van het jaar’ als derde (!) geclassificeerd met de volgende omschrijving: ‘Cees Nooteboom, Nederlandse romanschrijver, dichter en essayist, is een van de grote hedendaagse Europese schrijvers. Staat op gelijke hoogte als de Italiaan Claudio Magris en de Duitse Ginter Grass.’

Harry Mulisch begon een tweede literaire leven bij Gallimard, waar zijn Ontdekking van de hemel en De procedure een overdonderende rentrée maak-

[p. 91]

ten bij het Franse lezerspubliek. Le Point van 4 juni 1999 schrijft over De ontdekking van de hemel: ‘Het is een literair criticus zelden gegeven een roman te lezen die hem zó duidelijk het gevoel geeft een meesterwerk te lezen. Met deze roman voegt een auteur uit Nederland zich in de vrij omvangrijke schaduw van De Toverberg van Thomas Mann.’ En La Quinzaine jubelt: ‘(De ontdekking van de hemel) herinnert ons soms aan een ander boek, In de naam van de roos van Umberto Eco.’

Opvallend in al deze recensies is dat de Nederlandstalige auteurs veel met andere Europese literaire grootheden vergeleken worden, waarschijnlijk om de Franse lezer een referentiekader te geven. Dat Claus, Haasse, Mulisch en Nooteboom literaire grootheden op zich zijn, is kennelijk nog niet geheel doorgedrongen. Maar het Franse lezerspubliek voor Nederlandse en Vlaamse literatuur breidt zich langzaam maar gestadig uit, gezien de recensie in Le Monde van mei 2002 van De dans van de luipaard van Lieve Joris: ‘Na haar vier andere titels is La danse du léopard een belangrijk moment in een reeds niet onaanzienlijk oeuvre. Het lezerspubliek van Lieve Joris wordt zoetjesaan steeds groter.’ Maar veel, veel andere schrijvers bestormen sinds 1995 de Franse literaire markt: Anna Enquist, Hans Maarten van den Brink, Adriaan van Dis, Margriet de Moor, Arnon Grunberg, Kristien Hemmerechts, Maarten 't Hart, Gerard Reve, Leon de Winter, Kader Abdolah, Renate Dorrestein en Abdelkader Benali, om maar enkele in een willekeurige volgorde te noemen. En ook zij worden welwillend ontvangen. In Lire worden Enquist en 't Hart gezamenlijk besproken onder de kop: ‘Nederland, het land van consensus en sociale vooruitgang. Je hebt romanciers nodig om deze mythe te ontrafelen. Maar hun lessen gelden ook voor ons.’ En Kader Abdolah wordt in 1999 in Libération omschreven als ‘een Iraans fysicus die een écrivain batave geworden is.’ Blauwe maandagen van Arnon Grunberg ziet Magazine Littéraire in 2002 ‘als een cultboek voor alle mensen die bereid zijn een antiheld à la Holden Caulfield te vereren’ en Le Temps uit Zwitserland noemt de romans van Maarten 't Hart de beschrijving van een ‘jeugd tussen hemel en polder’.

Ook de toename op het gebied van Franse vertalingen van kinder- en jeugdliteratuur in 1995-2002 is opvallend te noemen: van ongeveer 21 naar ongeveer 85. Ik gebruik steeds het woord ongeveer omdat helaas niet alle vertalingen bij ons bekend zijn, zeker als zij zonder vertaalsubsidie worden uitgegeven. Maar gelukkig houden Franse uitgevers en vertalers ons steeds beter op de hoogte. Van de kinderboekenauteurs wordt Paul van Loon met zijn griezelverhalen het meest vertaald (tien titels), gevolgd door Guus Kuijer, Bart Moeyaert, Rindert Kromhout, Annie M.G. Schmidt, Ted van Lieshout, Anne Provoost en vele anderen. Als domper op dit feestverhaal moet een lichte teruggang in het vertalen van poëzie worden genoemd in deze periode.

[p. 92]

Zeker, er verschenen bundels van Miriam Van hee en Rutger Kopland en er zijn er gelukkig enkele in aantocht van Benno Barnard, Stefaan van den Bremt, Arjen Duinker en Gerrit Kouwenaar, en er verschijnen mooie anthologieën. Maar de keizer onder de literatuur, de poëzie, mag in Frankrijk wel wat méér geëerd worden. Helaas is dit het lot van de poëzie, overal ter wereld.

Zeer verheugend is wel de toename van Franse vertalingen van Nederlandstalige literaire non-fictie in de periode 1995-2002: van 7 naar 29. Het uitgeven in vertaling van non-fictie is van oudsher een moeilijk terrein in Frankrijk, aangezien Fransen ervan overtuigd zijn dat de beste essayisten, de beste historici, de beste filosofen en de beste sociologen altijd Fransen zijn. Dat is ook vaak het geval, maar toch dringt langzamerhand het besef door dat ook Nederlandstalige non-fictieschrijvers wel iets origineels of zinnigs te beweren hebben. Een belangrijk moment in de non-fictiegeschiedenis is de publicatie bij Fayard in 1999 van de Histoire de la littérature Néerlandaise, waardoor de Fransen de Nederlandstalige boeken in een context kunnen plaatsen. Maar ook kunnen zij straks Darwins hofvijver van de bioloog Tijs Goldschmidt, Het refrein is Hein van de arts Bert Keizer en De zaak 40/61 van Harry Mulisch lezen.

Vóór het Salon du Livre krijgen zij nog een grotere vloed aan nieuwe vertalingen te verwerken. Ik doe maar een greep: drie novellen van Hugo Claus (De vossenjacht, Het laatste bed en Pas de deux) en een heruitgave in pocket van Het verdriet van België; Mevrouw Bentinck en Het nieuwe testament van Hella S. Haasse, Orchis militaris van Ivo Michiels, Sanpaku van Jef Geeraerts, van Stefan Hertmans Steden en Als op de eerste dag, Familieziek van Adriaan van Dis, Liefdesdood en De heerlijkheid van Julia van Oscar van den Boogaard. Verder ook nog twee titels van Erwin Mortier (Marcel en Mijn tweede huid), Zee-binnen van Margriet de Moor, Spijkerschrift van Kader Abdolah, De voeten van Abdullah van Hafid Bouazza, Fantoompijn van Arnon Grunberg en de Geschiedenis van mijn kaalheid van Marek van der Jagt (twee schrijvers voor de prijs van één) en, voor de laatste lezers van Vestdijk in Europa, De redding van Fré Bolderhey. Ongeveer 60 titels in totaal, voorwaar geen slechte score.

De Salon du Livre 2003 kan voor de Nederlandstalige literatuur in Frankrijk een doorbraak betekenen, zoals de Nederlandstalige literatuur als Schwerpunkt op de Frankfurter Buchmesse in 1993 de doorbraak in Duitsland bewerkstelligde. De publiciteit voor de invités d'honneur op de Salon du Livre is altijd overweldigend, de acties in de Franse boekwinkels zijn professioneel, en de Franse literaire critici lopen zich al warm.

Zie ook www.nlpvf.nl en www.vfl.be