Ons Erfdeel. Jaargang 45

Louis Varlez, sociaal en liberaal

In 1901 reisde de Waalse journalist August de Winne door Vlaanderen en schreef hierover verschillende reportages in het socialistische dagblad Le Peuple. Zijn artikelen verschenen een jaar later in boekvorm onder de titel A travers les Flandres en in 1903 verscheen het boek als Door Arm Vlaanderen ook in een Nederlandse vertaling. De Winne beschreef daarin de mensonterende omstandigheden waarin vele Vlaamse arbeiders werkten. Zijn boek, met een voorwoord van de socialistische voorman E. Anseele, maakte grote indruk en de benaming ‘arm Vlaanderen’ werd een begrip.

Een van de belangrijkste bronnen voor De Winne waren de studies van de Gentse advocaat en socioloog avant la lettre Louis Varlez. Deze sociaal-liberaal zette zich in om de situatie van de arbeiders te verbeteren. Voor hij echter concrete voorstellen deed, bestudeerde hij hun werk- en leefomstandigheden. Rond de eeuwwisseling ontwikkelde hij een verzekeringssysteem tegen werkloosheid, het zgn. Gentse systeem, dat vrij snel ook internationaal weerklank vond en later bedacht hij een vorm van arbeidsbemiddeling. Na de Eerste Wereldoorlog verliet hij Gent om in Genève voor de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO) te gaan werken. Hij werd er directeur van de dienst ‘Werk-

[p. 793]

loosheid en Migraties’. De Gentse historica Jasmien van Daele bestudeerde het leven en werk van deze nobele onbekende.

Louis Varlez werd in 1868 in Antwerpen geboren. Zijn vader werkte daar als magistraat. Zijn Gentse moeder, Maria Maeterlinck, was het nichtje van de auteur Maurice Maeterlinck, die in 1911 de Nobelprijs voor literatuur kreeg. Louis studeerde rechten aan de Université Libre de Belgique in Brussel, maar na de dood van zijn vader verhuisde het gezin naar Gent, waar hij zijn studies voortzette. In Gent waren in die tijd verschillende grote textielbedrijven gevestigd. De arbeiders werkten er vaak in mensonterende omstandigheden. Sociale zekerheid was een onbekend begrip en het paternalisme voerde de boventoon. In Gent was vooral het ultramontaanse Sint-Vincentius-a-Paulogenootschap actief, onder de leiding van ‘de paus van Gent’, de textielfabrikant Jozef de Hemptinne. Zowel in katholieke als in liberale milieus was men ervan overtuigd dat de ellendige omstandigheden waarin de werklui leefden niet het gevolg waren van wetmatigheden van het kapitalistische systeem, maar dat ze eerder toe te schrijven waren aan de intellectuele inferioriteit en de onbekwaamheid van de arbeiders zelf. Als in de hogere kringen de belangstelling voor de situatie van de arbeiders toch groeide, was dat vooral door het toenemende succes van het socialisme.

In sociaal-liberale intellectuele kringen werd over deze problematiek gediscussieerd en de pas afgestudeerde Louis Varlez nam gretig aan deze discussies deel. Volgens hem dienden ook de werkgevers bij te dragen aan een pensioen regeling voor de arbeiders. Dat voorstel botste uiteraard met de ideeën van de vertegenwoordiger van de werkgevers. Deze discussie bevatte voor Varlez genoeg stof om een grondige studie te maken over de ouderdomsuitkeringen in België. De ideeën van Varlez vonden weerklank bij de katholiek Arthur Verhaegen, stichter van de Antisocialistische Werkliedenbond.

In 1893 startte Varlez een alomvattende studie van de maatschappelijke situatie in het negentiende-eeuwse Gent. Hij hoopte dat deze studie als wetenschappelijke informatiebron zou kunnen dienen bij het ontwerpen van een sociale wetgeving. In een eerste deel, dat in 1895 verscheen, omschreef de auteur de demografische toestand van de Gentse arbeiders. Hij probeerde ook de arbeiders zelf bij het onderzoek te betrekken en liet een deel van zijn onderzoek in het Nederlands vertalen. In het tweede deel zou een overzicht geboden worden van de Gentse fabrieken. Dit deel is echter om onbekende redenen nooit gepubliceerd. Het derde deel over de Gentse beroepsverenigingen is wel verschenen (1897). Op het einde van de negentiende eeuw was Gent de stad met de sterkste syndicale beweging. Plannen voor een vierde deel over de strijd tegen het werkgebrek bleven onuitgevoerd. Later deed Varlez nog onderzoek naar het Gentse socialisme en naar de lonen van de industriearbeiders. Tot 1900 was Varlez vooral een observator die wetenschappelijk on derzoek essentieel vond, daarna zou hij zich 793 toeleggen op de organisatie van het Gentse stelsel van de werkloosheidsverzekering.

Hij kan beschouwd worden als de geestelijke vader van ‘le modèle de Gand’, een concept voor een werkloosheidsfonds. Dat Gentse Werkloosheidsfonds, waarvan Varlez de voorzitter werd, was gebaseerd op zelfhulp en spaarzaamheid. De arbeiders moesten zelf het initiatief nemen om te kunnen genieten van een vergoeding. De stad Gent gaf een toelage bovenop de persoonlijke bijdrage van de arbeiders. De werkloosheidskas van de vakbonden moest de som voorschieten. Deze werd dan maandelijks door het Werkloosheidsfonds terugbetaald. De vakbond functioneerde in dit systeem dus als doorgeefluik. Na een jaar waren al 28 Gentse syndicaten tot het Werkloosheidsfonds toegetreden, samen met 13.000 leden. Al vrij snel was er ook belangstelling van andere steden voor dit systeem. Tegen 1910 zouden alle Belgische steden met meer dan 35.000 inwoners het ingevoerd hebben. Ook in het buitenland bestudeerde men dit systeem aandachtig. In 1903 nodigde de Dordtse Kamer van Arbeid Varlez uit en een jaar later mocht hij ook in 's-Gravenhage zijn systeem verdedigen. Rond 1920 functioneerde het Gentse verzekeringssysteem o.a. in Amsterdam, Rotterdam, Utrecht, Arnhem, Hilversum, enz.

Kort na de eeuwwisseling was Varlez de drijvende kracht achter de hervorming van de Gentse arbeidsbeurs. Daarmee legde hij een relatie tussen werkloosheidsverzekering en arbeidsbemiddeling. Werklozen kwamen zich dagelijks melden bij de arbeidsbeurs. Als bewijs dat ze er waren, kregen ze dan een stempel aan het loket.

Varlez kreeg internationale waardering voor zijn inspanningen. Hij werd bekroond en ont-

[p. 794]

ving buitenlandse uitnodigingen voor congressen en studiedagen. Zo kon hij in heel Europa contacten leggen. Op een internationaal werkloosheidscongres in Milaan in 1906 kreeg hij de opdracht een permanent internationaal orgaan ter bestrijding van de werkloosheid op te richten. Het duurde verschillende jaren voor Varlez in deze opdracht slaagde, maar op een congres in Parijs in 1910 werd de ‘Association Internationale pour la Lutte contre le Chômage’ voorgesteld. Varlez werd secretaris-generaal en Gent kreeg de hoofdzetel toegewezen. Deze Parijse conferentie geldt als een van de voorlopers van de Internationale Arbeids-organisatie. Het permanente secretariaat stond in voor het verzamelen en verspreiden van informatie en het coördineren van alle activiteiten in de diverse lidstaten. Jaarlijks zou ook een internationaal congres gehouden worden. Het eerste vond uiteraard in Gent plaats en Louis Varlez en Edward Anseele traden als gastheer op. Belangrijk is dat Varlez in deze organisatie ook kennis maakte met het probleem van de migratie.

De Eerste Wereldoorlog betekende slechts een tijdelijke onderbreking van de activiteiten van Varlez. Zelfs tijdens de oorlog reisde hij naar Londen en naar Frankrijk, waarde Belgische regering in ballingschap was, om er te pleiten voor de vele Gentse werklozen. In 1919 verbleef hij korte tijd in Versailles, waarde vredesonderhandelingen plaatsvonden. Een van de gevolgen van deze onderhandelingen was de oprichting van de Volkenbond. Toen deze nieuwe internationale instelling op zoek was naar bekwame functionarissen kwam men al snel bij Varlez terecht. In juli 1919 vertrok hij naar Londen waar hij werkzaam was op het secretariaat van de Volkenbond. Maar in 1920 werd hij al naar het Internationaal Arbeidsbureau overgeplaatst, het permanente secretariaat van de Internationale Arbeidsorganisatie. Daar kreeg hij de leiding van de dienst ‘Werkloosheid en Migraties’. In 1920 verhuisde hij samen met het Internationaal Arbeidsbureau naar Genève. Hij bleef er tot aan zijn pensionering in 1928 actief en werd een internationaal gerespecteerd migratiespecialist die over de hele wereld gevraagd werd. Zelfs na zijn pensionering maakte hij nog in opdracht van de ILO een reis door het Verre Oosten. Varlez vestigde zijn naam vooral door enkele lijvige studies over de migratiepolitiek. Hij overleed in 1930.

Het leven van Louis Varlez werd vooral gekenmerkt door een groot sociaal engagement, maar vooral ook door een grote drang om dat engagement een wetenschappelijk fundament te geven. Belangrijk is ook dat hij, die duidelijk een liberaal was, zeker geen aversie had tegen het socialisme en op bepaalde ogenblikken ook goed kon samenwerken met sommige katholieke leiders. Tegelijk zal zijn pleidooi voor overheidsinterventie bij verschillende van zijn liberale vrienden niet in goede aarde gevallen zijn. Op zeker ogenblik was hij een verbindingsfiguur tussen de klassieke liberale denkrichtingen en de opkomende sociaal-democratie. Het is dan ook een daad van rechtvaardigheid dat deze biografie gezamenlijk werd uitgegeven door een liberale en een socialistische uitgeverij.

De studie van Jasmien van Daele is bijzonder interessant omdat ze niet alleen het leven schetst van een boeiend man, maar tegelijk ook een beeld geeft van de maatschappij op het einde van de negentiende eeuw en van het denken over de sociale vraagstukken in die periode. Ze toont hoe stap voor stap een grotere sociale bescherming voor arbeiders wordt opgebouwd. Dankzij de internationale carrière van Varlez kan Van Daele ook zeer veel informatie kwijt over belangrijke instituten als de Volkenbond en de Internationale Arbeidsorganisatie. Het boek leest niet als een roman, maar de inspanning die men moet doen, wordt ruimschoots beloond.

Het is opvallend dat Louis Varlez vandaag bijna volledig is vergeten. Bij de echte specialisten kan men zijn naam nog terugvinden en in 1985 werd nog wel een studie van hem door de historicus P. Scholliers aangevuld en uitgegeven, maar verder reikt zijn faam niet meer. Zijn moederstad Gent heeft zelfs nooit een straat naar hem genoemd. Vlaanderen is te snel rijk geworden en de meesten zijn vergeten dat er ooit een ‘arm Vlaanderen’ heeft bestaan.

Dirk van Assche

jasmien van daele, Van Gent tot Genève. Louis Varlez, een biografie, Academia Press, Liberaal Archief, Amsab, Gent, 2002,272 p.