Ons Erfdeel. Jaargang 45

Het buitenland en wij

Er zijn weinig feestjes zonder pretbedervers. We kennen ze allemaal: de vervelende dronken ooms, de jaloerse geliefden, de oudevijanden die dan toch geen nieuwe vrienden blijken te zijn. Het is niet anders met grote nationale festiviteiten. Vraag het maar aan de Australiërs: in 1988 was het precies 200 jaar geleden dat kapitein Arthur Phillip hun land voor Engeland in beslag nam. Dat moest gevierd worden, maar al gauw kwam de kritiek dat de ‘Bicentennial’ een bedrieglijke enscenering van een harmonieus verleden en een beloftevolle toekomst was. Bovendien ging het anglocentrisch feestprogramma helemaal voorbij aan de weinig benijdenswaardige positie van de aborigines.

In Nederland werd het afgelopen jaar ook heel wat gevierd en dat verliep evenmin zonder gemor. Eerst was er de viering van 400 jaar Verenigde Oost-Indische Compagnie, met een indrukwekkende reeks symposia, tentoonstellingen, publicaties en borrels. Viering of herdenking: dat was de vraag. Want de VOC werd dan wel voorgesteld als de eerste multinational die Holland de geneugten van nootmuskaat, koffie, thee en zelfs pantoffels leerde kennen, het was volgens Kwik Kian Gie, de Indonesische minister van economische zaken, evenzeer ‘een instrument voor onderdrukking, exploitatie en machtsmisbruik’. Hij mocht dat zeggen bij de plechtige opening van het ‘VOC-jaar’ in aanwezigheid van koningin Beatrix. Eerder al had de Indonesische ambassadeur in Nederland laten weten dat hij niet bij dat officiële verjaardagsfeest in de Haagse Ridderzaal zou zijn, omdat de herinneringen aan het verleden ‘met te veel pijn’ gepaard gingen. Dus werd er geopteerd voor een elegante oplossing: Kwik Kian Gie zou het Indonesische aandeel voor zijn rekening nemen en op persoonlijke titel spreken. De jarige Compagnie werd door hem zonder diplomatieke schroom getypeerd als een ‘uitzuigende poliep’. Al gaf hij ook ruiterlijk toe dat de VOC de voorloper van de moderne eenheidsstaat Indonesië was: zelfs politieke correctheid heeft zo nu en dan behoefte aan een correctie.

2002 was verder ook het jaar van 350 jaar Kaapstad en dus ook van 350 jaar betrekkingen tussen Nederland en Zuid-Afrika. In 1651 werd Jan van Riebeeck met drie schepen door (alweer!) de VOC uitgezonden om in het zuiden van Afrika een tussenstation op de weg naar Indië te vestigen. Op 6 april 1652 zette hij voet aan wal op de Kaap en bouwde een bescheiden nederzetting aan de Tafelbaai. Het duurde niet lang of Kaapstad werd de belangrijkste verversingspost van de Compagnie. De grondvesten voor het moderne Zuid-Afrika waren gelegd en

[p. 784]

veel later kreeg Van Riebeeck zelfs zijn eigen standbeeld op de kop van de Heerengracht in Kaapstad. In 1952 werd de verjaardag van zijn landing nog uitbundig gevierd, maar nu was het allemaal wat minder, zo stelt men op www.boeremark.co.za met ‘hartseer’ vast. Intussen zijn de meningen over Van Riebeeck immers flink verdeeld, en de herdenking bestond daarom voornamelijk uit een wat losse reeks van kleinschalige particuliere initiatieven. Want in beperkte kringen is Jan nog steeds een voorbeeldige held. Zo vinden we op de site van ene Louis Engelbrecht dat ‘Die verhaal van 'n beskaafde Suid-Afrika begin by Jan van Riebeeck.’ Engelbrecht besluit zijn verhaal over de handelen wandel van ‘die stigter’ met een verbale omhelzing: ‘Dankie Jan van Riebeeck vir die Stigting van 'n nuwe nasie.’ En in het tijdschrift Saamtrek schrijft Gerhard Vermaak: ‘Van Riebeeck sal onder die regverdige mense erken wor vir die groot taak wat hy hier kom verrig het en wat gelei het tot die ontstaan van 'n Christelijk beskaafde volk.’ Maar de dissonante geluiden overheersen. In 1999 hield Thabo Mbeki (ANC) een toespraak waarin hij de haag die Van Riebeeck liet aanplanten voor de veiligheid van de Europese pioniers in een land van ‘menacing black African hordes of pagan primitives’ als het begin van de Apartheid beschreef. De actiegroep Citizens for Truth en die Waarheid meende eerder dit jaar zelfs dat het standbeeld van Van Riebeeck weg moest. Verder vreesden zij dat bij de herdenking met geen woord gerept zou worden over het lot van de KhoiSan. Deze oorspronkelijke bewoners van de Kaap, beter bekend als Bosjesmannen, werden vanaf de komst van Van Riebeeck en de zijnen bepaald niet fraai behandeld. Hier en daar werd dit jaar dan wel met de slogan ‘Die Kaap is weer Hollands’ uitgepakt, maar van officiële zijde werd het vreugdevuur bewust op een laag pitje gehouden.

www.voc2002.n1

Terug naar Nederland zelf dan, maar met één been nog in Afrika, voor een ander verjaardagsfeestje, nl. dat van 300 jaar handelsbetrekkingen tussen Nederland en Ghana. In het voorjaar van 2002 was er het staatsbezoek van prinses Máxima en prins Willem-Alexander aan Ghana, in juni was er het tegenbezoek van de Ashanti-koning Otumfou Osei Tutu II, een van de belangrijkste traditionele gezagsdragers in Ghana. De Ghanese gemeenschap onthaalde hem met de nodige luister in de Amsterdamse Rai, maar alweer was niet iedereen in feeststemming. De spelbrekers waren deze keer een aantal Afro-Surinamers die weinig reden tot vreugde zagen: hun voorouders waren indertijd door de Ashanti aan de Hollanders verkocht en als slaven naar Suriname verscheept. De Ghanees-Nederlandse handel bestond in het verleden immers niet alleen uit goud, cacao en tropisch hardhout in ruil voor textiel, koperen potten, alcohol, ijzerstaven en - het onvermijdelijke succesartikel - kraaltjes. Tot het begin van de negentiende eeuw verscheepten de Nederlanders honderdduizenden Afrikaanse slaven naar Suriname. Vandaag werken Nederland en Ghana samen op het terrein van de buitenlandse politiek, ontwikkelingsprojecten, handel, cultuur, wetenschap en milieu, maar de mensenroof op grote schaal is een historisch feit waar beide landen tot voor kort heel zwijgzaam over waren. In Ghana is het nog altijd een zeer gevoelig punt, en in Nederland kwam het pas vrij recent volop in de kijker door een aantal publicaties (waaronder P.C. Emmers De Nederlandse slavenhandel) en de onthulling - én de daaraan voorafgaande verhitte discussies - van het Nationaal Monument Slavernijverleden in het Oosterpark in Amsterdam op 1 juli 2002.

Nochtans wist de hoogleraar C.M. Kan het al in 1871: ‘De geschiedenis der Kust van Guinea beslaat geen schone bladzijde in de geschiedenis onzer koloniën.’ Ghana was weliswaar nooit een Nederlandse kolonie, maar vanuit het op de Portugezen veroverde fort in Elmina aan de Goudkust drukten de Hollandse slavenhandelaars niettemin een onuitwisbare stempel op de Ghanese geschiedenis. Als vragende partij konden zij rekenen op de bereidwillige medewerking van de Ashanti voor het aanbod. Een gedeelde historische schuld en dus zijn de Nederlandse spijtbetuigingen onvoldoende voor de boze Afro-Surinamers. Volgens hen had ook de Ashanti-koning tijdens het bezoek aan Nederland zijn excuses moeten aanbieden voor het Afrikaanse aandeel in de slavenhandel. Waarop Arend Huitzing, projectleider van de manifestatie 300 jaar Ghana-Nederland en medeorganisator van het koninklijk bezoek, tegenwierp dat deze verontschuldigingen reeds door de vorige koning gemaakt waren bij de onafhankelijkheidsverklaring van Suriname in 1975.

[p. 785]

Er worden dan officieel misschien te weinig tranen van spijt weggepinkt, de zwarte bladzijde van de transatlantische slavenhandel wordt in elk geval niet langer vlug-vlug omgeslagen. Dat blijkt uit het rijk geillustreerde jubileumboek Merchants, Missionaries & Migrants - 300 Years of Dutch-Ghanaian Relations. De slavenhandel komt daar ruim aan bod, o.a. in twee artikelen over Jacobus Elisa Johannes Capitein. Deze Ghanees kwam als slaaf naar Nederland en keerde als vrij man en gepromoveerd theoloog naar Afrika terug. In 1742 had ‘den Moor uyt Africa’ in Leiden een proefschrift afgeleverd dat een bestseller zou worden en dat nog niet zo lang geleden door de Amerikaanse historicus Grant Parker uit het Latijn vertaald werd als The Agony of Asar: A Thesis on Slavery by the Former Slave Jacobus Elisa Johannes Capitein. De zwarte dominee met het witte hart verdedigde daarin de stelling dat het Christelijk geloof compatibel was met slavernij. Want als christen ben je geestelijk vrij; lichamelijke vrijheid is daarvoor geen noodzakelijke voorwaarde. Het was voor vele Hollanders geruststellend om te lezen dat bekeerde slaven zeker niet vrijgelaten moesten worden. Een andere bijdrage in het boek besteedt aandacht aan de ‘Belanda Hitam’. Deze ‘zwarte Hollanders’ waren Ghanezen die na de afschaffing van de slavernij als soldaten geronseld werden voor het Koninklijk Nederlands Indisch Leger. De nazaten van deze ca. 3.000 militairen vormen vandaag een kleine Indo-Afrikaanse gemeenschap op Java. Verder staan er in het boek nog artikelen over o.a. de cacaohandel, de Ghanese gemeenschap en haar kerken in Nederland, en over het gebruik van Hollandse jenever in Ghana als ‘koningsdrank’ bij plengoffers. In dat stuk kan men lezen hoe bijvoorbeeld Henkes de schuilnaam ‘schnapps’ koos om Nederlandse jenever op de Ghanese markt aan de man te brengen. Al gauw werd ‘Henkes schnapps’ voor

Advertentie voor Henkes, ‘Dutch Schnapps’ of jenever die eigenlijk alleen in Ghana te verkrijgen was.

de Ghanezen een echt Hollands begrip, terwijl het merk zelf in Nederland eigenlijk niet te krijgen was. Pas in 1994 dook het ook in de Nederlandse winkelrekken op, vooral ten behoeve van de vele Ghanese immigranten.

i. van kessel (red.), Merchants, Missionaries & Migrants -300 Years of Dutch-Ghanaian Relations, KIT Publishers, Leiden, 2002, 159 p., ISBN 90-6832-523-X.

Nog meer Nederland en Afrika is te vinden in Tsahai van René van Slooten. In 1879 werd de Handelsvereniging Amsterdam opgericht. Deze HVA handelde in tropische producten uit Nederlands-Indië en tegen 1940 was ze op Java en Sumatra ook de eigenaar van een paar van de grootste plantages ter wereld. Maar toen na de Tweede Wereldoorlog ‘ons Indië’ Indonesië werd, was het afgelopen met de ‘Tempo doeloe’ en was het tijd voor een verandering van decor. De keuze van de HVA viel op Ethiopië. Tussen 1952 en 1975 investeerde de HVA daar

[p. 786]

gigantische sommen in plantages, fabrieken, huisvesting, onderwijs en gezondheidszorg. De gecombineerde Wonji-Shoa plantage was een tijdlang een van de best renderende rietsuiker-bedrijven ter wereld. De HVA kreeg daardoor een uitstekende internationale reputatie en mocht ook in andere landen als Tanzania, Ghana, Peru en Brazilië agro-industriële projecten begeleiden. Maar ook aan dit succesverhaal kwam een eind: na de communistische omwenteling in Ethiopië werden de HVA-bezittingen onteigend in 1975 en de laatste Nederlandse werknemers vertrokken.

René van Slooten werkte van 1967 tot 1975 in de suikerfabrieken van de HVA en haalt in de tien verhalen in Tsahai herinneringen op aan zijn verblijf. Het is niet alleen het verhaal van het einde van een tijdperk voor de HVA, maar ook voor Ethiopië zelf. Want Van Slootens Ethiopische jaren waren ook de laatste jaren van het bewind van de legendarische keizer Haile Selassie. Hij merkt in zijn inleiding op dat er, op een paar avontuurlijke jeugdboeken na, nauwelijks iets geschreven is over de Nederlandse gemeenschap in Ethiopië.

Van Slooten houdt duidelijk van Ethiopië (‘omdat het leven er werd geleefd met een intensiteit die ik Nederland nog nooit heb ervaren’) en zijn boek gaat dan ook eigenlijk meer over het land zelf dan over de Nederlandse aanwezigheid aldaar. Hij is niet zoals Rimbaud, die na zijn desertie uit het Koninklijk Nederlands Indisch Leger van 1880 tot 1891 in de Ethiopische stad Harrar woonde en daar als wapenhandelaar zijn steentje bijdroeg aan de overwinning op de Italianen in 1896. In een brief van 20 februari 1891 aan zijn moeder klaagt de dichter-ziener vooral over het ellendige klimaat, het slechte voedsel, ‘la rage continuelle au milieu de nègres aussi bêtes que canailles’ en over zijn behoefte aan goede Franse steunkousen (‘le pied est n^o 41 pour la chaussure’) die zijn spataderen soelaas moeten bieden. Van Slooten schrijft over het hartverwarmende on-Nederlandse talent van de Ethiopiërs om een gesprek met een wildvreemde te beginnen, de ongecompliceerde omgang van zwarte venussen met seks en de pracht van het land waar de kalender 13 maanden telt. Hij zit niet te sakkeren op zijn kamertje, maar verkent Ethiopië in zijn wagen, met de bagage op de achterbank en een kofferbak vol reparatiespullen en reserveonderdelen, onontbeerlijk in een land ‘met slechte wegen en zonder Wegenwacht’. Op een van zijn tochten ontmoet hij in de kerk van Kulubi de rondtrekkende priestermonnik Gebre Yesus, van wie hij in 1985 nog een brief ontvangt. Yesus schrijft: ‘Al vele eeuwen komen er ferendzji naar Ethiopië. Uit Portugal en Engeland en Frankrijk en Duitsland en Italië en Zweden en Amerika en Arabië en nog veel meer landen, zoals jouw Holland. Sommigen kwamen met goede bedoelingen, terwijl anderen oorlog wilden voeren. Maar altijd waren de contacten met Ethiopië in het voordeel van de ferendzji en waren zij niet werkelijk in ons geïnteresseerd.’ Met Tsahai bewijst Van Slooten dat de laatste bewering misschien toch wat te veralgemenend is.

rené van slooten, Tsahai, Stadsdrukkerij Amsterdam, 2001, 134 p., ISBN 30-5366-096-8.

Na al die warme delen van de wereld zit de kou in het staartje. In 1939 werd bijna een schrijver uit de Lage Landen bedacht met de Nobelprijs voor literatuur. Samen met Herman Hesse en Frans Sillanpää behoorden Johan Huizinga en Stijn Streuvels tot de magische Laatste Vier. In de eindspurt wonde Finse auteur het van Huizinga. Streuvels was als eerste afgevallen, nog voor de ‘ethische anarchist’ Hesse. Bijzonder jammer voor de schrijver met een van de meest memorabele kapsels uit de Vlaamse literatuur, temeer daar de man van Ingooigem een bijzondere belangstelling voor de Scandinavische letteren had. Hij is een van de auteurs die aan bod komen in Een gezonde noordervorst, Bart Dooms' studie over ‘Vlaamse visies op Noorse literatuur tussen 1830 en 1914’. Het boek is het eerste deel in de Norvegica-reeks van de Noors-Vlaamse Vereniging en beschrijft hoe de Vlaamse intellectuelen op hun zoektocht naar verwante volkeren hun blik op Noorwegen gingen richten. De Noren waren achtereenvolgens gedomineerd geweest door de Zweden en Denen, waardoor hun nationale verleden en taalgeschiedenis interessante vergelijkingspunten bood met de Vlaamse situatie in het nog jonge België. Een titel als ‘Noorwegen Noorsch’ (Felix Rutten in Dietsche Warande en Belfort, 1911) zegt genoeg in dit verband. Dooms' onderzoek naar dit ‘Vlaams Scandinavisme’ richt zich op de literaire interesses, vertaalvoorkeuren en reisverhalen van vooraanstaande literatoren als

[p. 787]

Guido Gezelle, Pol de Mont, de Van-Nu-en-Straksers, Maria Belpaire en Jules Persyn.

Wat Streuvels' scandinavisme betreft: reeds als schooljongen toonde hij een grote interesse voor het Noorden. Dat was toen voor hem vooral het geromantiseerde Noorden van ongenaakbare ijsbergen, woeste vikingen, perfide trollen en bevallige elfjes. Later maakte hij kennis met de muziek van Edvard Grieg en de boeken van de Noorse realisten. Vooral Bjørnstjerne Martinius Bjørnson maakte een diepe indruk op Streuvels: ‘Dat was voor mij eene heel nieuwe openbaring! (...) 't Noorden had voor mij ineens een heel ander uitzicht en gedaante - een andere ziel! Het heldentijdperk was uit en over heel die woestheid kwam er een waas van warmte; (...) daarin leefden, niet de geweldenaars, maar een zwijgend, diepdenkend, ernstig en toch zoo levensblije volk.’ Hij ontkende steeds rechtstreekse invloed van Bjørnson op zijn eigen werk, maar al in 1910 verschijnt Kleine verhalen, de eerste van een paar doe-het-zelf-Bjørnsonvertalingen die Streuvels maakte.

In een afzonderlijk hoofdstuk heeft Dooms het ook kort over het beeld van de Belgische literatuur in het Noorwegen van toen. Daar valt eigenlijk niet zo gek veel over te vertellen, zeker als we het over Nederlandstalige Belgische literatuur hebben. De neerlandicus Langvik-Johannesen wees al in 1951 op de grote onbekendheid van de Nederlandstalige, en in het bijzonder de Vlaamse literatuur bij het Noorse publiek. Bovendien merkt Dooms op dat de Vlamingen wel een zeer romantische interesse koesterden voor het Noorden, maar op papier eigenlijk niet veel moeite deden om de ‘Germaanse broederbanden’ aan te halen. Eigenaardig genoeg waren de Franstalige Belgische intellectuelen, die ook belangstelling hadden voor het Noorden,veel actiever als het erop aan kwam om te corresponderen met Noorse auteurs en artikelen in Noorse tijdschriften te publiceren. Een aantal belangrijke Franstalige Belgische auteurs zijn op die manier heel wat bekender geworden in Noorwegen dan hun Nederlandstalige collega's. Desalniettemin leefde bij deze laatsten een sterk verwant-schapsideaal, wat bevestigd wordt in een reisverslag van de realist Alexander Kielland. Toen die in 1890 enige dagen in Antwerpen verbleef, merkte hij dat hij zich in het Noors verstaanbaar kon maken: ‘Niemand wilde zelfs geloven dat het Noors was. Ze glimlachten goedmoedig, alsof ze willen zeggen: laat hem geloven dat het Noors is, als hij daar plezier in heeft, maar wij horen toch duidelijk, dat het niets anders dan Vlaams is.’

bart dooms, Een gezonde noordervorst. Vlaamse visies op Noorse literatuur tussen 1830 en 1914, Uitgeverij Pelckmans, Kapellen, 2001,125 p., ISBN 90-289-3011-6.

Filip Matthijs