Ons Erfdeel. Jaargang 45

De Orpheus van Amsterdam.
Jan Pieterszoon Sweelinck

Als er één enkele naam uit de muziekgeschiedenis van de Noordelijke Nederlanden moet worden vermeld die in het collectieve geheugen is geprent, dan is dit zonder enige twijfel die van Jan Pieterszoon Sweelinck, componist van een indrukwekkend oeuvre vocale en instrumentale werken van uitzonderlijk hoog niveau. Terecht geroemd als de ‘Orpheus van Amsterdam’ bezorgt hij tot op heden de Nederlandse hoofdstad, waar hij tussen 1577 en 1621 ononderbroken als organist verbonden was aan de Oude Kerk, een uitzonderlijke én verdiende eer.

Bij het begin van zijn ambtstermijn van 44 jaar werd hij geconfronteerd met een cruciale ingreep in de geschiedenis van de Noordelijke Nederlanden, namelijk de machtsovername door de Gereformeerde Kerk (in Amsterdam in 1578). Hoewel de controverse omtrent de godsdienstige overtuiging van Sweelinck - is hij katholiek gebleven (vermoedelijk wel) of stapte hij over naar het ‘nieuwe geloof’ (wellicht niet)? - nog steeds de pennen beroert, is het cruciale punt in feite wat de consequenties zijn geweest voor zijn muzikale carrière. Belangrijk is vooral dat hij een stadsambtenaar werd die op muzikaal vlak grotendeels ‘vrij spel’ had, omdat het orgel zijn strikt liturgische functie verloor: het werd een concertinstrument dat samen met het huiselijke klave-

[p. 777]

cimbel werd bedacht met een schitterend repertoire dat dankzij Sweelinck werd uitgebreid met tal van meesterwerken binnen de voornaamste genres van de klaviermuziek: de toccata, de fantasia en de variaties op wereldlijke liederen en geestelijke gezangen (Geneefse psalmen, lutherse koralen en gregoriaanse melodieën). Naast de uitzonderlijk hoge esthetische waarde van zijn werk is zijn historische betekenis nauwelijks te overschatten: zelf voortbouwend op 16de-eeuwse Spaanse, Italiaanse (voornamelijk Venetiaanse) en Engelse modellen bracht hij genoemde genres niet alleen tot een ongekende hoogte, maar bereidde hij de weg voor de verdere ontwikkeling ervan, die via zijn Duitse leerlingen (zoals Samuel Scheidt en Heinrich Scheidemann) en hun opvolgers (Dietrich Buxtehude, Johan Pachelbel) uiteindelijk uitmondde in de ongeevenaarde productie van Johann Sebastian Bach (1685-1750). De fenomenale improvisatie- en variatiekunst, gekoppeld aan de doordachte opbouw en het alomtegenwoordig contrapuntisch meesterschap die Bachs oeuvre kenmerken, stoelen in feite historisch gezien op Jan Pieterszoon Sweelinck.

Van Nederlands trots op hun Orpheus getuigen twee prachtige recente uitgaven, die alle aandacht verdienen: de eerste opname op cd van het volledige oeuvre voor klavier (opgenomen tussen 1999 en 2001) en de Proceedings van het Sweelinck Symposium dat in 1999 in Utrecht werd gehouden. De box met negen cd's, in totaal ruim tien uren muziek, is een productie van MGN (MuziekGroep Nederland), dat zich onder meer tot doel stelt de Nederlandse muziek te promoten door de uitgave van partituren, bladmuziek, cd's, boeken en tijdschriften. Ook behartigt MGN de belangen van de Nederlandse componisten en stelt zij in een informatiecentrum een bibliotheek met Nederlandse en internationaal repertoire ter beschikking (zie www.muziekgroep.nl). In samenwerking met Radio Netherlands is MGN er in geslaagd deze grandioze Sweelinckerfenis door 15 binnen- en buitenlandse musici op niet minder dan 13 historische orgels in Nederland, Duitsland, Oostenrijk en Italië en op drie Vlaamse Ruckers-klavecimbels (een origineel en twee kopfes) op geluidsdrager te laten vastleggen. De uitvoerders verdienen een aparte vermelding: Bob van Asperen, Pieter-Jan Belder, Menno van Delft, Pieter Dirksen, Peter

Jan Pieterszoon Sweelinck (1562-1621).
Portretgravure door J. Muller uit 1624.

van Dijk, Leo van Doeselaar, Freddy Eichelberger, Siebe Henstra, Reinhard Jaud, Vincent van Laar, Bert Matter, Liuwe Tamminga, Stef Tuinstra, Glen Wilson en Bernard Winsemius. De cd-opnamen gaan vergezeld van een uitstekend boekwerk in vijf talen (214 pagina's), met onder meer een bespreking van de composities en van de overgeleverde manuscripten, informatie over de orgels en een kritische catalogus van het instrumentaal werk van Sweelinck. Deze catalogus is gebaseerd op de recente dissertatie The keyboard music of Jan Pieterszoon Sweelinck, in 1997 in Utrecht voorgebracht door Pieter Dirksen. Hierin wordt op basis van een nauwgezette wetenschappelijke bronnenstudie onderscheid gemaakt tussen authentieke, waarschijnlijk authentieke, mogelijk onechte en vrijwel zeker onechte klavierwerken, in totaal 89 nummers (enkele in meerdere, variabele versies). Een indrukwekkende prestatie, niet alleen als een historisch monument, maar evenzeer als een door iedere muziekliefhebber te koesteren schat die urenlang esthetisch genot van het hoogste niveau garandeert.

Als aanvulling op deze cd-box zijn de proceedings van het Sweelinck Symposium als het ware verplichte lectuur. In musicologisch hoogstaande, helder verwoorde bijdragen in het Engels wordt de recente stand van zaken op het vlak van het Sweelinck-onderzoek in een 262 pagina's omvattende publicatie, onder de redactie van Pieter Dirksen, aan alle geïnteres-

[p. 778]

leerden ter beschikking gesteld. De veertien bijdragen behandelen vijf grote thema's: ‘Back-ground’, ‘The Keyboard Music: Predecessors, Contemporaries and Followers’, ‘The Key-board Music: Performance Practice’, ‘Theory’ en ‘Instruments’. De auteurs zijn stuk voor stuk autoriteiten op het gebied van musicologie en/of uitvoering: Michael Belotti, Pieter Dirksen, Ulf Grapenthin, Ton Koopman, Gustav Leonhardt, Jan R. Luth, Hessel Miedema, Rudolf Rasch, David J. Smith, Koos van de Linde, Pieter van Dijk en Jurjen Vis. Samenvattende, verhelderende bijdragen, met nieuwe inzichten en standpunten, onder meer over Sweelincks plaats in de muziekgeschiedenis van Nederland (Rudolf Rasch) en zijn relatie met de reformatie (Jurjen Vis), staan zij aan zij met meer gespecialiseerde teksten, zoals de muzikale wisselwerking tussen Sweelinck en de Engelse virginalisten, actief in de Zuidelijke Nederlanden (John Bull en Peter Philips) (David J. Smith).

In beide uitgaven samen vullen geschreven tekst en klinkende muziek elkaar perfect aan. Voor wie inzicht wil krijgen in de muziekhistorische, muziektechnische, culturele en religieuze context waarbinnen het oeuvre van een van de absolute grootmeesters van het klavier (en van de laat-Renaissancistische vocale muziek) tot stand kwam en functioneerde, zijn zowel het boek als de cd-reeks onontbeerlijk. Laten we hopen dat hoogstaande producten van deze aard een stimulans mogen zijn voor gelijkaardige producties, zoals bijvoorbeeld het volledige motetten- of madrigalenoeuvre van Adriaan Willaert of Orlandus Lassus op cd, samen met een exemplarische monografie.

Ignace Bossuyt

Sweelinck. The complete keyboard works, NM Classics 92119, 9 cd's met begeleidend inlegboek in het Nederlands, Engels, Duits, Frans en Spaans, 2002.
pieter dirksen (red.), Sweelinck Studies. Proceedings of the Sweelinck Symposium Utrecht 1999, STIMU, Utrecht, 2002, 262 p.