Ons Erfdeel. Jaargang 45

Muziek

Muziek zonder zwaarte.
Het oeuvre van Simeon ten Holt

Bij Classic FM belandde Simeon ten Holt in de ‘Top 100 Aller Tijden’, als enige levende componist, bóven Richard Wagner. Hoe kan zoiets? Het is de componist zelf een raadsel. Geestesverwanten in Nederland heeft hij niet. Hij is een typische einzelgänger.

Simeon ten Holt leefde als een kluizenaar in Bergen, en hij werd omringd door beeldende kunstenaars en had nauwelijks contacten met musici. Dat zou echter veranderen.

Simeon ten Holt was twaalf toen hij leerling werd bij componist Jakob van Domselaer (1890-1962). Ten Holt-senior, Henri Friso, evenals Simeons broer Friso een schilder, kende de Van Domselaers goed en Simeon was bevriend met Jaap, de zoon van Jakob van Domselaer. Toen Jaap begin 1945 omkwam in een poging om over de Maas naar bevrijd gebied te ontkomen, bleef dat niet zonder gevolgen voor Ten Holts latere leven. Begrijpelijk dus dat Ten Holts eerste, nog tonale stukken onder invloed van Van Domselaer zijn geschreven: voor piano de Kompositie I-IV (1942-1946) en de Sonate (1953) en voor strijkkwartet een Suite (1953). Ook invloeden van Janáček en Bartók zijn traceerbaar. Ten Holt sluit zich nu aan bij een groep bevriende kunstenaars, zoals de schilders

[p. 775]

Friso ten Holt, Jaap van Domselaer en Constant Nieuwenhuis en de dichters Gerrit Kouwenaar en A. Roland Holst.

In 1949 trok Ten Holt naar Parijs, zich afzettend tegen het benauwende calvinistische milieu, zonder een cent op zak, zonder een enkel adres. Bij een schilder vond hij steun, en via hem kwam Ten Holt op de Ecole Normale bij Honegger terecht. Hij kreeg ook les van de Franse componist Darius Milhaud, maar Ten Holt was te eigenwijs om zich naar een strenge leer te voegen en hij liftte door naar Zuid-Frankrijk. Daar kwam de liefde in het spel, met de dochter van een miljonair nog wel, en daar werd zijn muziek ook gewaardeerd. In een interview stelde Ten Holt: ‘ik werd eigenlijk door de Fransen al tot “maître” gebombardeerd, terwijl ik eigenlijk nog een kind was. Na twee jaar prikte ik die schijn door. Ik verlangde terug naar de grimmigheid van het Nederlandse klimaat en karakter en ging terug.’

Als hij in 1954 in Bergen terugkeert, betrekt hij een verbouwde bunker uit de Tweede Wereldoorlog. De bunker op het land had geen water en geen licht, maar de componist had ook geen geld voor de huur en wilde in alle stilte kunnen componeren.

Op muzikaal gebied bedacht Ten Holt in de jaren '50 een eigen systematiek die hij de ‘Diagonaalgedachte’ noemde, een soort muziek gebouwd op tritonusverhoudingen. De Diagonaalmuziek voor strijkers (1958) en de Sonate-diagonaal werden het voorportaal naar een periode waarin Ten Holt het tooncentrum uit-wiste. Deze systematiek culmineerde in het door vele avant-gardisten bestudeerde ..A/.TaLON voor mezzosopraan en 36 spelende en pratende instrumenten (1967-68). Daarin speelden streng seriële invloeden van Pierre Boulez een grote rol. Terzelfder tijd kwam Ten Holt tot een theoretisch interessante onderbouw, die hij kwijt kon in het tijdschrift Raster.

De tonaliteit, die in zijn meest succesvolle romantisch-minimalistische periode een rol

Simeon ten Holt (^o1923) - Foto Marco Borggreve / Hollandse Hoogte.

speelt, werd tóen verdoemd: ‘In een in het tonale systeem geschreven compositie horen we altijd een verdrongen geheugen, een slecht geweten en de wens betrokken te zijn bij de uitoefening van de macht door een bevoorrechte groep.’

Onder invloed van de Duitse componist Karlheinz Stockhausen ontstaat in 1965 Tripticon voor zes slagwerkers. Aan Stockhausen was het idee van het tijdsoctaaf ontleend: in een strenge ordening van twaalf metronomisch vastgestelde tempi die evenals de parameters hoogte, duur, sterkte en dynamiek als reeks wordt toegepast. Tripticon is een spel van klankkleuren waarin de stiltes even belangrijk zijn als de klanken. Hoe geconstrueerd dit ook moge aandoen, het resultaat betrof springlevende muziek. Dat bleek o.m. op een concert op 15 maart 2000 waar ook voor het eerst de Diagonaalmuziek voor strijkers klonk en Ten Holt in de Rotterdamse Paradijskerk van de Bergense burgemeester de versierselen kreeg opgespeld van het Ridderschap in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Op dat moment had Ten Holt al een grote schare van bewonderaars voor zich gewonnen met zijn romantisch-minimalistische muziek in de stijlen van Schu-

[p. 776]

mann en Chopin, en Natalon in E zelfs van Schubert. Daarna kwam de eindeloos uitdijende muziek van de laatste twintig jaar zoals het inmiddels fameuze Canto Ostinato of Lemniscaat waarin muziek speelt en slijpt als de zee, waarin de tijd kristalliseert.

Kort vòòr die laatste fase aanbrak, werkte Ten Holt aan het Instituut voor Sonologie in Utrecht (1969-1975). Intussen was hij zijn kluizenaarsbestaan ontgroeid. Hij richtte de ‘Werkgroep Bergen Hedendaagse Muziek’ op en organiseerde aanvankelijk in een bioscoopzaaltje, later in de Ruïnekerk heel bijzondere concerten. Hij bleef piano spelen en maakte furore met typische ‘bunker-stukken’ als Soloduiveldans (1959), Cyclus aan de waanzin (1961-62) en later met Inferno I en II voor tape (1971). Ondertussen doceerde hij ook aan de Academie voor Beeldende Kunsten te Arnhem (1970-1987) waar hij met groepsimprovisaties experimenteerde. In dezelfde periode kwam Ten Holts echte doorbraak met Canto Ostinato (1976-1979) in een variabele tijdsduur en in een variabele bezetting (van meestal vier piano's). Akkoorden of groepen van akkoorden zitten er besloten in maten en secties en gaan er een eigen leven leiden, de melodische binding wordt losser, maten en secties krijgen een herhalingsteken waarbij de uitvoerders zelf beslissen over het aantal herhalingen, tijd wordt ruimte waarin de noten gaan zweven. Het is zwaarteloze muziek zonder vormbegrenzing. De première op 25 april 1979 in de Ruïnekerk in Bergen had een historische betekenis en bezorgde het werk een ongekend succes.

Voor een variabele bezetting (twee tot vier piano's) ontstaan nog vier avondvullende werken: Lemniscaat (1982-83), Horizon (19831985), Incantatie IV (1990) en Méandres (1997). Steeds weer ontstijgt de muziek de tijd: de opvoering van Lemniscaat in 1983 duurde dertig uur; verschillende groepen van pianisten wisselden elkaar af. Ten Holt: ‘Mijn handen grijpen naar dat wat ik niet “begrijpen” kan met mijn verstand: ik geloof in mijn handen. Door hen tast ik in het duister en grijp ik naar een realiteit die ik (de belichaming zijnde) slechts als nevelvlek, als sensatie beleef.’ Na bijna tien jaar nauwelijks nog een piano te hebben aangeraakt, begon daar onder zijn handen iets te leven: ‘vrij morbide, tonale dingen, op het banale, decadente af. Daar groeide het gegeven van “Canto Ostinato” uit. “Canto” is op het banale af. Als je er niet naar luistert, vind je het banaal. Maar als je beseft hoe de vorm is, de structuur, en hoe de spanningen werken, dan krijg je een heel ander chapiter.’

Nu wordt zijn muziek veel gespeeld bij geboorte en dood. Muziek die tot rust brengt, vaak uitgevoerd in de achthoekige zaal van Muziekcentrum Vredenburg in Utrecht, dat min of meer een ‘Ten Holt-centrum’ is geworden. Toen in 2001 in Vredenburg aan Ten Holt een gouden plaat werd overhandigd voor meer dan vijftienduizend verkochte exemplaren van een opname van de Canto Ostinato door Polo de Haas en Kees Wieringa, werd duidelijk dat een dergelijk succes nog nooit eerder door een Nederlandse klassieke componist werd behaald. Ten Holt is een popidool van de klassieke muziek geworden.

Ernst Vermeulen