Ons Erfdeel. Jaargang 45

Groeiend zelfbewustzijn in de Vlaamse architectuur

Als de institutionalisering als maatstaf kan dienen, dan gaat het de laatste jaren goed met de Vlaamse architectuur. Van het Jaarboek Architectuur Vlaanderen - eigenlijk een biënnale-boek - dat sinds 1994 wordt uitgegeven door het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, is onlangs nummer vijf verschenen over de jaren 2000 en 2001. Deze zomer is het Vlaams Architectuurinstituut (VAi), in 2001 opgericht door de toenmalige Vlaamse cultuurminister Bert Anciaux, met Katrien Vandermarliere als directeur van start gegaan. Bovendien zijn er plannen voor de oprichting van een Vlaams Architectuurarchief. Daarnaast is er sinds januari 1999 een Vlaams Bouwmeester, een functie die wordt vervuld door architect bOb van Reeth. Met initiatieven als de open architectenoproepen voor overheidsprojecten en meesterproeven voor jonge ontwerpers, bevordert hij de architectonische cultuur in Vlaanderen en de onderkenning van architectonische kwaliteit door vertegenwoordigers van de overheid. Ten slotte is sinds 1996 het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen van kracht.

Lange tijd lagen de verhoudingen tussen Nederland en Vlaanderen op architectuurgebied min of meer vast. Nederland was een paradijselijk en ordelijk oord waar alles aan planning is onderworpen, waar architecten met respect werden behandeld en waar de overheid een stimulerende opdrachtgever is; in Vlaanderen was het tobben, met vrijwel alleen kleine opdrachten voor particulieren: woonhuizen, winkels en interieurs.

Toen het Nederlandstalige architectuurtijdschrift Archis in de jaren negentig van de vorige eeuw tweetalig werd (Nederlands en Engels), organiseerde de redactie een introductiemiddag in Rotterdam. Bij die gelegenheid voerde de Vlaamse architect Jo Crepain het woord. Hij maakte een vergelijking van architectuur in Nederland en Vlaanderen, waarvan de uitkomst was dat in Nederland ongeveer alles beter was. Dat was zowel een wellevendheid tegenover zijn overwegend Nederlandse publiek, als een uiting van de in Vlaanderen klaarblijkelijk wijdverbreide gedachte dat het bouwen in eigen land een veelal lamentabel niveau heeft en het geen pretje is Vlaams architect te zijn.

Deze neiging om noord boven zuid te stellen is de afgelopen tijd aanzienlijk verminderd. Afgelopen voorjaar, kort voor de opening van Brugge 2002, interviewde ik Paul Robbrecht over het Concertgebouw in Brugge dat hij met zijn bureau Robbrecht en Daem heeft ontworpen. Daarin sprak hij met veel lof over de snelle totstandkoming van dit gebouw en de daadkracht van de gemeente. Het gesprek vond plaats in Rotterdam, waar Robbrecht de bouwplaats bezocht van een van de Nederlandse projecten van het bureau: de uitbreiding van het museum Boijmans van Beuningen. In omvang een veel kleiner werk, maar wel een waarvan de bouw in een ergerniswekkend Darwinistisch tempo voortschrijdt. Het mag een incident zijn, maar het is frappant: Brugge, de stad onder een glazen stolp, die voortvarendheid betoont in de totstandbrenging van nieuwe architectuur en Rotterdam dat zich voor laat staan op ‘geen woorden maar daden’, maar in dit geval blijft talmen.

De instelling van de Vlaamse Bouwmeester, de oprichting van het VAi, dat ‘de kennis en de gevoeligheid voor de hedendaagse architectuur in Vlaanderen zal bevorderen en de ontwikkeling van het architectuurgebeuren in Vlaanderen zal coördineren en stimuleren’ zijn beide uitingen van een groeiend Vlaams zelfbewustzijn. De Vlaamse Bouwmeester en het VAi zijn op verschillende manieren met elkaar verweven. Niet alleen zit Van Reeth in de raad van beheer van het VAi, maar statutair is vastgelegd dat het VAi de samenwerking moet bevorderen met ‘relevante organisaties en perso-

[p. 767]

nen, in het bijzonder met de Vlaamse Bouwmeester.’

In zijn speech bij de inauguratie van het VAi sprak de eminente architectuurcriticus Geert Bekaert, de voorzitter van de raad van beheer, dat het VAi de Vlaamse architectuur een adres geeft, ‘zodat men zich vanuit binnen- en buitenland zou weten waar te wenden... Met het creëren en invullen van dat adres wordt de architectuur in Vlaanderen op de wereldkaart gezet. Maar ook op de eigen kaart. Want het is meer dan verbazend hoe weinig onderlinge uitwisseling er tussen de bestaande initiatieven op dit gebied bestaat.’

Het Vlaams Architectuurinstituut is vooralsnog een imposante naam voor een kleine organisatie met minder personeel (vijf mensen) dan leden van de raad van beheer (elf). Deze kleine staf moet ‘het grote publiek voor de hedendaagse architectuur sensibiliseren onder meer door het creëren van een architectuur-website, door publicaties zoals het Jaarboek Architectuur en een nieuwsbrief, door tentoonstellingen en algemene sensibliseringsacties.’

Eén van de eerste van deze acties is de Dag van de Architectuur die op 13 oktober 2002 werd gehouden. Daaruit spreekt een aanstekelijke eigenzinnigheid om zich niet te conformeren aan de Union Internationale des Architecten (UIA) die al sinds langere tijd 1 juli tot Dag van de Architectuur uitroept. Op die dag werden een vijftigtal recent gebouwde projecten opengesteld voor het publiek, die ‘de diversiteit van de hedendaagse architectuur in Vlaanderen’ tonen, onder het thema ‘Gebouwen en verhalen, architectuur is meer dan een gebouw’ met als doel inzicht te geven ‘in het hoe en het waarom van hedendaagse architectuur.’

Dat is ook een achterliggende gedachte van het Jaarboek Architectuur Vlaanderen 00-01, dat expliciet niet alleen de mooiste recente realisaties wil tonen, maar meer nog dan voorheen het verhaal rondom de architectuur wil verwoorden. Zoals in elk architectuurjaarboek in en buiten Vlaanderen, zijn tal van bekende

deSingel Internationaal Kunstcentrum, Antwerpen, fase 4.1: uitbreiding/verbouwing door Stéphane Beel Architecten bvba - Foto André Nullens.

namen van nu bijeengebracht, zoals in dit geval bijvoorbeeld Stéphane Beel, Jo Crepain, Vincent van Duysen, Martine de Maeseneer, Robbrecht en Daem, Christiaan Kieckens, Wim Cuyvers en De Smet Vermeulen.

Opmerkelijk is dat er in dit hele Jaarboek opmerkelijk weinig wordt gemopperd en geklaagd, wat doorgaans wel gebeurt in architectuurjaarboeken. Weliswaar worden twijfels verwoord over de toestand van de Vlaamse architectuur in het algemeen, over de werking van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen en over de pogingen om tot verdichting te komen zodat de nevelstad, die Vlaanderen op veel plekken al is, niet verder uitdijt. Maar afgezien daarvan worden de teksten in het boek, van auteurs als André Loeckx, Maarten Delbeke, Anne Malliet, Kristiaan Borret en Arthur Wortmann niet bepaald door zwartgalligheid of cynisme, maar door lof, (voorzichtig) optimisme en opbouwende kritiek. Er is op dit moment ook niet veel reden voor negativiteit: het gaat onmiskenbaar goed met de Vlaamse architectuur, zoals ook tot uitdrukking komt in het boek Nieuwe architectuur in Brugge dat Marc Dubois voor Brugge 2002 heeft geschreven. Daarin beschrijft Dubois met enthousiasme hoe in de afgelopen jaren de architectuur in Brugge zich heeft weten te bevrijden van de loden last van de geschiedenis die er in de negentiende eeuw tot stilstand was gebracht. Tot ver in de twintigste eeuw had deze ‘middel-

[p. 768]

eeuwse’ geschiedenis een verlammende werking op elke architect die iets nieuws mocht bouwen, maar sinds het einde van de jaren tachtig, is daar verandering in gekomen. Dubois noemt het kantoor van Spaarkrediet (nu Centea) van Stéphane Beel uit 1989 een keerpunt in deze situatie en een bewijs dat hedendaagse architectuur in het historische (en historiserende) stedelijk weefsel van de Brugse binnenstad wel degelijk mogelijk is. De nieuwe projecten die gerealiseerd zijn in het kader van Brugge 2002 onderstrepen dat eens te meer: de brug over de Coupure van de Zwitser Jürg Conzett (zie afbeelding p. 648), het tijdelijke paviljoen op de Burg van de Japanner Toyo Iyo, maar vooral het magnifieke Concertgebouw van de Gentse architecten Robbrecht en Daem dat volgens Dubois ‘Brugge een prominente plaats op de hedendaagse Europese architectuurkaart’ zal geven (zie afbeelding p. 646).

Hans Ibelings

Vlaams Architectuurinstituut, Jan van Rijswijcklaan 155, B-2018 Antwerpen, + 32-(0)3-242.89.70, www.vai.be
Jaarboek Architectuur Vlaanderen 00-01, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Brussel, 2002, 296 p.
marc dubois, Nieuwe architectuur in Brugge, Stichting Kunsthoek, Oostkamp, 2002, 82 p.