Ons Erfdeel. Jaargang 45

Mond zonder naam

Als een druif losgezogen uit een trosje mensen spoel je de slikzwarte kamer in. Je gelooft je oren niet. Het is stil, maar in het donker voor je hangen drie metershoge stembanden, kolossale eieren omtrokken met zwarte stof, wie weet zelfs gestolde waterdruppels. Je loopt eromheen en merkt plots zacht gemurmel dat vanbinnen komt. Met je wang nu tegen de brosse wand en je mond almaar droger, luister je verwonderd naar de natste stem ter wereld. ‘Iedereen is op zoek naar die éne stem.’ Geen woord wil je missen. Je hoort verhalen die je niet zou willen lezen, maar die je telkens opnieuw wilt horen, in een eindeloze herhaling, tot je zelf de echo wordt van de stem die ze vertelt, een hopeloze kus op een mond zonder naam.

Navertellen wat de jongste teksten van Peter Verhelst met je doen, zoals in de bovenstaande beschrijving van zijn installatie voor het (E)migrantenproject van de Werf (Brugge 2002), is inderdaad een zo goed als hopeloze zaak. Verhelsts poëtiserende proza, zoals dat in de novelle Memoires van een luipaard en in het verhalenboekje Mondschilderingen verschijnt, spint diverse taaldraden samen tot een kleverig web van verhalen, cirkelend rond het raadsel van een mythologisch motief, aangetrokken tot het zwarte gat van een onnoemelijk verlangen. Makkelijk laat zich dat uiter-

[p. 762]

aard niet navertellen. Eenmaal buiten de droomkamer van Verhelsts vertelkunst, doorgeslikt als een druif en volstrekt buiten adem, lijk je haast vergeten wat er gebeurd is. Woorden liggen als een herinnering op de punt van je tong, eindeloos wachtend op een perfecte herhaling.

‘Niet de herhaling is het doel, maar de perfectie die door de herhaling bereikt wordt. Men moet naar de sterren reiken ook al vermoedt men dat ze er niet zijn.’ Het beginsel (zonder einde) van de jonge kunstenaar die in Memoires van een luipaard aan het woord komt, typeert zeer goed de ambitieuze sprong in de verbeeldingskracht die het proteïsche schrijverschap van Verhelst (voor de gelegenheid in ‘een beweeglijk luipaardvel’) zelf lijkt te willen maken. Het sensationeel vormgegeven Memoires van een luipaard, dat in zijn onderhuidse behandeling van de mythe van Orpheus en Eurydice niet toevallig de helse diepte van het dichterlijke verlangen zelf peilt, vormt een reikhalzend hoogtepunt in Verhelsts veelvormige oeuvre. Hij bereikt er, met zijn orfische dichtkunst, een zintuiglijke abstractie die, om Nietzsche te citeren, oppervlakkig is, uit diepte.

Terwijl een poëtische lichtkrant voorbijflikkert, die de bloedhete grondtekst als het blauw van de hemel weerkaatst en uiteindelijk zelfs opneemt in een volmaakte cirkelbeweging, sluipen de woorden zomernachtelijk loom en langzaam over de ledersoepel geschreven bladzijden: ‘Het is een van die nachten waarop de lucht even zacht is als de buik van een kat. Je buigt je voorover en je legt de vingertoppen op die woorden. Van links naar rechts. Traag blijf je die zin strelen tot de pels begint te knetteren.’ Terwijl de werkelijkheid verdwijnt in taal, wordt de taal zelf werkelijkheid, de enige werkelijkheid waarin het verlangen van Orpheus het dodelijke verlies van Eurydice overleeft. En daarover gaan dan ook de (te) trage terugblikken van het snelste dier

Peter Verhelst (^o1962) - Foto David Samyn.

ter wereld: over een manier van overleven in het besef van de dood, over een volgehouden manier van verlangen in het besef dat de geliefde altijd al uit het zicht is verdwenen. In Verhelsts eigen woorden vormt de novelle een uitwerking van het verlangen (uit De kleurenvanger, 1996) om ‘ooit een zin te schrijven die de vorm aanneemt van een meisjeslichaam’.

De jonge ikverteller, begiftigd met de kunst om te tekenen naar levend model, herkent in de ogen van zijn mysterieuze buurvrouw al vroeg ‘het verdriet van de tropen’, een onnoembaar verdriet dat geen woord kan vatten, ‘niets dat niet met de dood heeft te maken.’ De herinnering aan de blik van die (kort nadien verdwenen) buurvrouw waart als een schim door de memoires van het naamloze hoofdpersonage, alsof zij in de (doods)kist met tekenmateriaal zit die hij bij zijn latere amoureuze omzwervingen door de stad bij zich draagt. De zelfvernietigende staat van constante verliefdheid waarmee hij in zijn memoires de zwartomrande contouren van zijn haast onaanraakbare geliefde(s) tekent, lijkt één grote poging van de verbeelding om die oorspronkelijke blik terug te vinden en het verdriet te herkennen dat hem nu zelf eindeloos treft. De angstaanjagend sublieme para-

[p. 763]

dox die van de Memoires een doodsdriftig meesterwerkje maakt, is dat de droom om in de taal volmaakt samen te vallen met het lichaam van de geliefde ook hier, zoals in het gedicht van Gaston Burssens, het anagram van een moord op die geliefde is. Wat achterblijft van de geliefde in de woorden van deze gedroomde memoires, is de herhaalde verbeelding van het perfect vermoord verlangde lichaam, een talige projectie van het verlangen zoals het wil herinnerd blijven.

‘Er wordt beweerd dat een verlangen alleen maar wordt ingelost als het niet wordt ingelost.’ De vertellers van Peter Verhelsts verhalen menen het verlangen onvervuld te laten door het eindeloos te herhalen in de taal, opdat in die herhaling het object van verlangen zou worden vergeten en op zou lossen in een louter subjectieve taal (die de werkelijkheid van haar naam en identiteit ontdoet). De (mono)logica van zijn schijnbaar solipsistische, maar in feite buitenissig openstaande vertellers is dermate concentrerend en adembenemend dat hun taal het verhaal haast als een long doet inklappen - de woorden ‘adem’ of ‘ademen’ keren in Verhelsts werk niet toevallig ritmisch terug. Dat gebeurt zeker ook in Mondschilderingen, een boekje dat enkele verhalen bundelt die Verhelst in het kader van Brugge als culturele hoofdstad maakte (sommige zijn ‘zo kort dat ze in een mondholte kunnen worden geschilderd’), zij het dan gekoppeld aan het hinderende gevoel dat de schrijver met iets te veel vingers in je mond zit te wroeten.

Dat de teksten (o.a. het tot verhaal omgeturnde themagedicht van Brugge 2002 dat de zetelruggen van het Concertgebouw siert en het tekstboek voor de performances van zijn veelvuldig gefrequenteerde Sprookjesbordeel), oorspronkelijk niet bedoeld waren om in boekvorm gelezen te worden, zal daar wel mee te maken hebben. Vele passages ademen wel eenzelfde densiteit van beelden en openheid van zinnen als de Memoires, maar hun intentie om intens te zijn is soms te opzichtig. Vaker dan gebruikelijk, en dan vooral in de beginstukjes, mondt de alleenspraak van de naamloze personages uit in zwaar geparfumeerde boutades. De mond zonder naam heet hier té vaak ‘Verhelst’, beantwoordt te sterk aan de sloganeske taal waarmee men hem in de media bejubelt (en zo'n slagzin is toch wat anders dan een zin in de vorm van een meisjeslichaam). Het lijkt dan alsof hij zichzelf nadoet, een slang wordt die in zijn eigen staart bijt en die er daardoor niet in slaagt volledig te verdwijnen. Dat is paradoxaal genoeg, na de magistrale Memoires, niet het voorbeeld van de perfecte herhaling (veeleer een naschok van de bevrediging).

Om maar te tonen hoe gauw men als lezer van Verhelsts werk verwend raakt, hoe wanhopig de kus is die erop moet worden gegeven. ‘Zoals een mond wil vallen op een andere mond’, zo stort Verhelsts taal zich uit in de lezer, en neemt de vorm van diens lichaam aan. In dat lichaam blijft weinig meer over dan de herinnering aan die verlangde gebeurtenis, het kortstondige moment waarop twee monden samenvallen en deelhebben aan de dood die op elkaars lippen ligt. ‘Ik heb mensen vreemde dingen horen vertellen en nog vreemdere dingen horen verzwijgen, als ze het over de liefde hebben. Meestal houd ik mijn mond.’ Als er al iets wordt meegedeeld in het werk van Peter Verhelst, via de naamloze vereniging van de tekst en de lezer, dan is het wel een gefluisterd memento mori, een herinnering aan de dood die het verlangen treft als het in de taal wil overleven. Het is alsof Verhelsts verhalen een kadertje vormen, waarin niet meer dan één zinnetje past. Als je het ophangt aan de muur van de kamer, blijkt het in feite van spiegelglas. Mond zonder naam, staat er: ‘Neem de tijd om te zwijgen.’

Tom van Imschoot,

Aspirant FWO Vlaanderen

peter verhelst, Memoires van een luipaard, Prometheus, Amsterdam, 2001, 103 p.
peter verhelst, Mondschilderingen, Prometheus, Amsterdam, 2002, 72 p.
Onlangs ontving Peter Verhelst de driejaarlijkse Vlaamse Cultuurprijs voor proza voor zijn boek Tongkat (1999).