Ons Erfdeel. Jaargang 45

Een kleine conquistador

‘Het sloeg op een gevoel, een gewaarwording, het had te maken met het idee dat iets was zoals het al altijd geweest was, vermengd met de vrees dat het toch zou veranderen, omdat verandering onontkoombaar was. Met een verzet tegen de tijd.’ Het hele oeuvre van Paul de Wispelaere wordt gekenmerkt door dat verzet 757 tegen de tijd en door de zoektocht naar authenticiteit. In zijn nieuwe boek, Cuba en andere reisverhalen, heeft hij zijn verzet opnieuw literair vorm gegeven.

Paul de Wispelaere is een uitgesproken autobiografisch schrijver. In zijn romans versluiert hij zijn persoonlijke geschiedenis door die met een fictief verhaal te laten versmelten, maar in zijn schrijversdagboeken vertelt hij open over zijn eigen ervaringen en herinneringen, zoals in zijn meesterwerk Het verkoolde alfabet uit 1992, een verzameling herinneringen, natuurimpressies en beschouwingen in een taal waaraan geschaafd werd met de liefde en het perfectionisme van een ambachtsman. Na zijn Prijs der Nederlandse Letteren en de roman En de liefste dingen nog verder uit 1998 bleef het wat stil rond De Wispelaere, maar nu is er dus Cuba en andere reisverhalen, en het was het wachten meer dan waard.

In zijn oeuvre komen regelmatig reisverhalen voor. Vooral het Spanje van de jaren vijftig duikt geregeld op. In En de liefste dingen nog verder komen daar ook verhalen over Zuid-Amerika bij. In Cuba en andere reisverhalen zijn die verhalen deels terug te vinden, maar ditmaal in hun oorspronkelijke setting en aangevuld met stukken over de Inca- en Mayacultuur, over de natuur en over de verarmde bevolking.

In tegenstelling tot de dagboeken Paultegenpaul en Het verkoolde alfabet staat ditmaal dus niet expliciet de schrijver zelf centraal, toch sluit dit boek aan op die werken, omdat de verhalen over de steden en de cultuur van de indianen in feite spiegels zijn van wat De Wispelaere altijd al heeft bezig gehouden: authenticiteit en (het verzet tegen) het verlies ervan.

[p. 758]

In vroeger werk voelde hij zich telkens gevangen tussen twee polen: de beschaving en de authentieke cultuur van zijn jeugd. Uit zijn autobiografische werken is bekend dat zijn allereerste verhaaltje over indianen ging. Die jeugdige fascinatie voor de oorspronkelijke Amerikaanse bevolking is nooit helemaal verdwenen. Wel groeide het besef dat de cultuur waarvan hij zelf deel uitmaakte, verantwoordelijk was voor de verdwijning van die indianen. Daardoor ontstond een gespletenheid tussen sympathie en respect voor de indianenbevolking enerzijds en het besef van de eigen rol in de teloorgang van hun cultuur anderzijds. Dit inzicht bestond vroeger ook al met betrekking tot de verloedering van de natuur: hij woonde zelf op het platteland, maar moest zich wel met de auto verplaatsen, waardoor hij medeverantwoordelijk was voor de milieuvervuiling: ‘Zelfs wie als beschermer een ongerept gebied betreedt, veroorzaakt de onherroepelijke schending ervan.’

In dit nieuwe boek wordt deze paradox pijnlijk duidelijk. De toerist gaat op zoek naar het ongerepte, maar hij betreedt het paradijs met vuile voeten. In die zin lijkt hij wel een kleine conquistador: de fascinatie voor de Inca- en Mayacultuur leidt tot massatoerisme en zo tot commercialisering en vernietiging van die cultuur, zoals de honger naar goud geleid heeft tot de ondergang van de Inca- en Mayarijken. Het is dan ook geen toeval dat De Wispelaere uitgebreid ingaat op de verhalen over de confrontaties tussen de conquistadores en de indianen.

In die confrontaties kiest De Wispelaere de kant van de verdrukten maar hij doet dat in het volle besef van zijn eigen rol in de verwesterlijking van hun authentieke cultuur. De plaatselijke bevolking kijkt zich de ogen uit naar die rijke westerlingen en probeert een graantje mee te pikken. Dat zij daardoor haar eigen eeuwenoude gebruiken en levenswijze verloochent, is voor haar bijzaak: ‘Wat in onze ogen

Paul de Wispelaere (^o1928) - Foto David Samyn.

verloedering is, betekent voor hen ontwikkeling en sociale vooruitgang.’

Paul de Wispelaere creëert in al zijn boeken een pastoraal beeld van zijn jeugd, de periode die dateert van voor de gespletenheid tussen beschaving en authenticiteit. Hij dacht die sfeer teruggevonden te hebben in het Spanje van de jaren vijftig, maar door het massatoerisme is dat verloren gegaan. Nu hervindt hij die authenticiteit in Cuba, Guatemala, Mexico, Bolivia en Peru, maar ook daar dreigt het gevaar van de verwesterlij king: de bevolking leeft in armoede en wil naar Amerikaans model een leven van welvaart en rijkdom. Hij betreurt terecht dat oeroude tradities op het punt staan te verdwijnen, maar tegelijkertijd wordt ook hij verscheurd door het beeld van de jongetjes die de etensresten van iemands bord stelen. ‘Ik haat armoede’ is een veel gehoorde kreet en daar kan je als welgestelde westerse toerist niets tegen inbrengen.

Ondanks alle ellende is Cuba en andere reisverhalen geen pessimistisch boek geworden. Op vele plaatsen geeft De Wispelaere wel blijk van oprechte verontwaardiging en fulmineert hij tegen de veramerikanisering van deze landen (vooral in het verhaal over Cuba, ‘Hasta

[p. 759]

siempre’, wordt dat soms nogal wrang), maar hij kan wel begrip opbrengen voor de motieven van de Cubanen. ‘Altijd dezelfde paradox: angstig en onwetend geven de verstotenen der aarde hun radeloze stem aan de machthebbers, die hun ergste vijanden zijn.’ In het verleden moest de aandacht voor de stijl dan wel eens wijken voor sociale bewogenheid, maar niet in dit boek. En dat is een goede zaak, want Paul de Wispelaere is in de eerste plaats een voortreffelijk stilist, met een sterk rechtvaardigheidsgevoel.

In het slotverhaal is de schrijver weer thuis en dan blijkt dat ook hier nog kleine eilandjes van het ongerepte te vinden zijn, zoals de tuin van zijn vriend Achilles Cools, pionier van de dierenrechtenbeweging. De tijd en de verwoestende veranderingen worden in een dergelijk natuurreservaat als het ware stilgezet. Het Titicacameer is ook zo'n reservaat, al wordt het bedreigd door toeristen, zoals hij er zelf een was. ‘Wel onaangetast door de tijd is de glinsterende watervlakte, de rietvelden zijn zoals vroeger, echt zijn de eruit opvliegende zilvergrijze futen, de zwarte reigers, de gespikkelde talingen, de geelgebekte pijlstaarteenden, de in hun schuitjes rechtopstaand pagaaiende vissers.’

Christophe Madelein

paul de wispelaere, Cuba en andere reisverhalen, Atlas, Amsterdam / Antwerpen, 2002, 176 p.
Op 29 oktober 2002 werd de Vlaamse Cultuurprijs ter bekroning van een schrijversloopbaan toegekend aan Paul de Wispelaere.