Ons Erfdeel. Jaargang 45

Brood en beker.
De klassieke Oudheid en Ida Gerhardt

Ida Gerhardt is in de eerste klas van het gymnasium blijven zitten en heeft nooit Griekenland gezien. Het heeft haar niet verhinderd een vertaalster, lerares en dichter te worden voor wie de klassieke Oudheid meer was dan een vreemd land waarde mensen de dingen anders doen. In de Oudheid vond ze dichters die haar ‘brood en beker’ waren, met strofen als ‘sterrenstelsels’, ‘stralend in hun gestrenge samenhang’ (Twee uur: de klokken antwoorden elkaar).

Ze heeft het Parthenon ‘in morgenmist gehuld’ gezien in een droom (Griekse dageraad). De paarden op de fries van het Parthenon (de Elgin Marbles uit het British Museum) zijn haar compleet met ruiters verschenen in Kampen: het waren haar eigen leerlingen die per fiets of te paard naar school kwamen (Intocht). Eros zelf, in het Symposium van Plato de zoon van Poros (Rijkdom, Overvloed) en Penia (Berooidheid, Armoede) heeft ze op 11 november 1938 ontmoet in Groningen bij een Sint-Maartensoptocht (De oproep). De efebe bleek een havenjongen te zijn, voor Ida ‘buiten twijfel een Griek’, zoals ze noteert in haar aanteke- 755 ningen bij het gedicht. De vloedlijn op Texel is die op Chios waard en een boerenzoon met een paard aan de hand metamorfoseert onder haar ogen tot Achilles met Xanthos:

Gereinigd door de zee
geroskamd door de wind
het sterk Thessalisch kind
de hengst. Die op de stee
bij herfst de merries dekt
en edel ras verwekt.

En stappend naast het paard
in ongenaakbaarheid
de trotse jonge zoon
der hofstee, die de kroon
der stallen onvervaard
vast aan de halster leidt.

Uit deze en andere verzen blijkt overduidelijk hoe de Oudheid voor Gerhardt een werkelijkheid was die in het leven van elke dag vermocht binnen te dringen, en er zijn vanzelfsprekende plaats opeisen.

Mieke Koenen wijdde een helder geschreven en synthetische studie aan het belang van de klassieke Oudheid in het werk van Ida Gerhardt (wie doet hetzelfde voor geloof en Bijbel-vastheid bij de dichteres?). De studie opent met een aanzet tot biografie. Vervolgens komen de congeniale dichters Lucretius (en in mindere mate diens filosofische leermeester Epicurus) en Vergilius aan bod. Gerhardt vertaalde substantieel werk van beiden. De eveneens bewonderde en als verwant aangevoelde Homerus, Sappho, Socrates en Plato komen afsluitend aan bod.

De classica Gerhardt promoveerde in 1942 nogal ongewoon met een proefschrift waarvan

[p. 756]

Ida Gerhardt (1905-1997) - Foto Klaas Koppe.

de hoofdmoot een vertaling was van twee boeken van Lucretius' filosofische leerdicht De rerum natura. In de ‘eenzame’ en ‘grootse’ Lucretius projecteerde ze haar eigen isolement. Bij Vergilius (niet de schrijver van de Aeneïs dat ze een ‘afgedwongen’ werk noemt), bewondert ze de Georgica (Het boerenbedrijf). Ze identificeert zich met de bescheiden en teruggetrokken dichter: ‘wat boers en tevens zeer voornaam’ (Bij dag en nacht), dweept met zijn en haar boerenafkomst, er heilig van overtuigd dat de boerenstand de ruggengraat van een volk vormt en de hoeder is van het landschap.

Telkens blijkt dat Gerhardt gevoelsmatig en intuïtief (en dus nogal apodictisch) reageert op klassieke schrijvers . Zakelijk analyseren en argumenteren zijn in haar proefschrift niet haar sterkste kant. Gerhardt leest Lucretius psychologiserend, haar uitspraken over de man achter het werk zijn niet echt historisch controleerbaar. Haar vertaalopvattingen zijn eenvoudig. Een vertaler van poëzie moet zelf een dichter zijn, een diepe verwantschap voelen met het werk, zich zeer sterk aan de tekst houden door bijvoorbeeld de woordorde van het origineel te volgen. Bovenal moet de vertaler ontzag voor de tekst tonen. Dat ontzag stemt nederig, maar maakt juist de kracht vrij om in de eigen taal (‘het edelste vermogen’) het origineel opnieuw geboren te laten worden:

Een suizelen van regen aan de ruit
en binnen niets dan dit: te zijn gebogen
over de tekst, die voor de vraag der ogen,
de onafgewenden, langzaam zich ontsluit.
En dan de zware stuwing - een bewogen
dwingende arbeid; tot het denken stuit
en luister: helder hoorbaar het geluid
der eigen stem - het edelste vermogen.

Gerhardt koos in haar Lucretius-vertaling, consequent aan haar uitgangspunt van trouw aan het origineel, nog voor de hexameter. Dat was hoog gegrepen. ‘De val van de Griekse hexameter, dat machtige zeerythme, kan in het Nederlands niet dan zeer onvoldoende worden weergegeven’, annoteerde ze later bij drie woorden van Homerus. Op aanraden van Nijhoff ruilde ze de hexameter in voor zesvoetige jamben in haar vertaling van de Georgica. In de ‘uitgeblinde’ cycloop van Homerus' Odyssee, zag zij zichzelf, het blinde wezen dat onbeholpen door het leven struikelt, maar meer ‘ziet’ dan de anderen. Bij Plato bewonderde ze de dialoog die wederzijds respect veronderstelt. Ze was een veeleisende lerares die haar leerlingen ernstig nam en vast geloofde dat zij kennis in hen kon wakker maken, als de vroedvrouw-Socrates die ‘bevrijdt wat er al is’. Sappho was het model van de dichteres, maar wie verwacht dat Ida dweept met het ‘Lesbische’ komt bedrogen uit. Het grote model blijft J.H. Leopold, bij wie Gerhardt in de klas zat. Hij wijdde haar in in een bepaalde manier van zien. Hij was vader en verrader (de paranoïde dichter keerde zich op een bepaald moment bruusk en totaal af van zijn geliefde leerling), maar hij blijft de toetssteen van leven en werk, hoe verschillend ook.

In het lange gedicht ‘Twee uur, de klokken antwoorden elkaar’ komen Gerhardts geloof in en twijfel aan het leraarschap, de jeugd, de Oudheid als opvoeder en bron van schoonheid samen: aan het meer van Neuchâtel ziet zij op een meidag in 1971 hoe gymnasiasten hun schriften in brand steken. Haar hart is bij de revolte van jongeren tegen een verdorrend onderwijs én bij de dichters wier stem in onderwijshervormingen weggesnoeid wordt. Zij vreest een jeugd ‘afgesneden van de wortel-stok’, vervreemd van de ‘verrukkingen van mijn jeugd’, ‘dichters die mij brood en beker

[p. 757]

zijn’. Zal alles naamloos ten ‘onder gaan in roet en as’ of ‘vervaarlijk herrijzen naar het licht’? Er worden meer zinnige dingen gezegd in deze verzen dan in alle traktaten over didactiek en onderwijskunde samen.

Wat Gerhardt niet kon geloven van haar eigen leerlingen (‘Boers en klassiek, niet te geloven’, Intocht) was ze zelf: een ‘poldermens’, opgetild door een klassieke tucht; een Oerhollandse, steile tante, gewet aan de Griekse geest van ‘edle Einfalt und stille Grösse’. Dat die geest een projectie is, kon haar niet deren. Zij had, zoals Stendhal doet met de geliefde, haar Oudheid ‘gekristalliseerd’. Het ‘klassieke’ was in combinatie met het ‘boerse’ een tegenwicht voor haar somber, bij wijlen apocalyptisch wereldbeeld en de loodzware opvatting die ze van het dichterschap had. Was het niet een gave van hogerhand die een opdracht meebracht die de ontvanger niet kon weigeren? Een eenzame zending die labeur en dienstbaarheid eiste? De klassieke vormtucht leverde in elk geval een poëzie op, streng, verheven, weerbarstig en fier, die in haar beste uitingen ‘dat steile steigeren van de taal’ (Brief van overzee) benadert dat ze zelf aan de verzen van Shakespeare toeschreef.

Als iemand haar vraagt waarom ze een psalm zo archaïsch vertaald heeft, antwoordt ze: ‘Psalm 29, mijnheer, is een psalm van bliksem en donder, en de donder is eenmaal niet van vandaag of gisteren. De donder is donders archaïsch.’ Heerlijk vertederende, wereldvreemde, Unzeitgemässe, compromisloze, apodictische tante.

In ‘Archaïsche grafsteen’ leest ze wat op een dodensteen staat:

(...)
Zij heeft het brood gebakken,
zij heeft de wol gesponnen,
het huis in stand gehouden.
(...)

Gerhardt heeft ‘het huis (sc. van de Oud-heid, LD) in stand gehouden’ als vertaalster, lerares en dichter. Traditioneel? Ja. In de beste zin van het woord: ze heeft doorgegeven wat ons overstijgt en het daardoor levend, ‘in stand’ gehouden.

Luc Devoldere

mieke koenen, Stralend in gestrenge samenhang. Ida Gerhardt en de klassieke Oudheid, Historische Uitgeverij, Groningen, 2002, 286 p.
Op 29 augustus 2002 werd een contract getekend waardoor de gemeente Zutphen de eigendom verwerft van de literaire-nalatenschap van Ida Gerhardt. In het voorjaar van 2003 wordt een inventaris van deze nalatenschap gepubliceerd van de hand van Marthijn Prins. Deze inventaris zal ook op het internet raadpleegbaar zijn.