Ons Erfdeel. Jaargang 45

Een vlietend beeldarchief.
J. Eijkelboom bijna compleet

Poëzie publiceren betekent voor een dichter niet alleen stilstand doordat hij bepaalde thema's een definitieve plek geeft in een bundel, maar ook beweging: zo'n publicatie zegt iets over een voorbije periode in het schrijversbestaan en werpt tegelijk een licht vooruit. J. Eijkelboom verzoent die twee bewegingen op een bijzondere manier door een verzamelbundel te combineren met nieuw werk. Des te boeiender is dit, omdat de spanning tussen heden en verleden wezenlijk deel uitmaakt van Eijkelbooms poëzie. De dichter is intussen 76, maar het zou zijn poëzie tekort doen door zijn nieuwe bundel Heden voelen mijn voeten zich goed louter te catalogiseren als gedichten van een man op gevorderde leeftijd die in gedachten verwijlt bij wat voorbij is. Daarvoor ademen die gedichten te veel vitaliteit uit. Neem het gedicht ‘Kras’, waarin Eijkelboom zich erop betrapt dat hij ‘zijn eigen poppenspeler’ wordt als hij ‘schokkend zijn schouders rechttrekt // bij de benadering van een nog mooie vrouw.’ Er zit in de recentste gedichten natuurlijk ook aanvaarding van het menselijke lot, met veel aandacht voor de vergankelijkheid. En die is in de loop van de jaren en van de zes bundels die eraan voorafgingen, toegenomen. Maar de bloemlezing Tot zo ver, die aangeeft dat Eijkelboom het nog niet voor bekeken houdt, illustreert dat veel elementen al in zijn eerste werk zitten. Niet verwonderlijk, want Eijkelboom debuteerde pas als dichter in 1979, toen hij al 53 was. Samen met Ed Leeflang, die ook op latere leeftijd debuteerde, werd hij toen - nogal ironisch én letterlijk - een ‘Echte Vijftiger’ genoemd. Eén ding hadden Leeflang en Eijkelboom gemeen: ze droegen, in tegenstelling tot de literaire Vijftigersbeweging, het taalexperiment zeker niet hoog in het vaandel. Wel schreven ze, en dat is niet veranderd, in herkenbare, beeldende taal poëzie over grote thema's als liefde, angst, eenzaamheid, vergankelijkheid en dood. Hun gedichten moeten het hebben van nauwkeurige observaties die vaak een soort symbolisch karakter krijgen. De aanloop naar hun debuut was verschillend: Ed Leeflang schreef al zeer lang poëzie, maar had zijn gedichten jarenlang in de lade liggen. Jan Eijkelboom begon pas kort voor zijn debuut gedichten te schrijven. Voordien was hij altijd actief geweest als journalist. Wel had hij zich al eerder op een indirecte manier aan de letteren gewaagd als poëzievertaler. Het is altijd een waagstuk om te proberen literair werk in het net van de biografische duiding te vangen, maar Eijkelboom verwerkt zoveel elementen uit zijn persoonlijke levenssfeer zonder dat zijn gedichten platgeslagen worden door anekdotiek, dat we het erop kunnen wagen.

Misschien is de terughoudende, observerende houding van de dichter in Tot zo ver wel beïnvloed door Eijkelbooms loopbaan in de journalistiek. Je zou kunnen zeggen dat hij het voorbijgaan van de tijd, de vergankelijkheid, het verlangen naar de jeugd en de jongensachtige toon hier en daar, die een vitaal elan aan zijn gedichten geeft, allemaal objectiveert, zoals een journalist hoort te doen. En toch is een beetje een goede verslaggever erg betrokken op wat er om hem heen gebeurt. Zo'n paradoxaal genoeg scherp toekijkende, maar niet ingrijpende dichter is J. Eijkelboom blijkens Tot zo ver. Neem de slotregels van het drieluikje ‘De kleine komedie’ in Eijkelbooms debuutbundel Wat blijft komt nooit terug. Daar lees je:

Niets is er dan wat eeuwig is:
het schone van de kunst
dat soms natuur passeert,
het rusteloze vernuft
dat door de wolken scheurt
waarin ons doffe hoofd,
ons bange hart, ons vege lijf
te gretig hangen blijft.

Kunst kan de natuur soms overstijgen en de ratio, beweeglijk als zij is, kan ons voor de val in onszelf behoeden. Dat is zeker niet het programma van een ouder wordende man die er maar een beetje tegenaan zit te kijken. Hij moet kunst maken, nadenken over wat is. In zijn eerste bundels Wat blijft komt nooit terug, De gouden man en De wimpers van de dageraad moeten demonen bezworen worden, die zich vooral in de gedaante van Koning Alcohol presenteren. Om nog eens op het drie-

[p. 754]

luik ‘Kleine komedie’ terug te komen: het opent niet toevallig in het inferno van Dante, met de regels:

Toen schrok ik wakker in een donker bos.
Ik was verdwaald in 't midden van mijn leven.
dat wat ik vasthield liet mij zomaar los.

Vanaf dat moment wordt Eijkelboom als dichter een herinneringskunstenaar. Niet om te zwelgen in nostalgie, maar om via de herinneringen zijn bestaan in het momentane te verhelderen. Om het bos door de bomen te zien. Het gedicht ‘Oude ansicht’ in De gouden man laat hij eindigen met: ‘'t Is het moment dat blijft. / De eeuwigheid is wat vergaat.’ Een stellingname die aansluit bij de titel van zijn debuut Wat blijft komt nooit terug en die aantoont hoe gecompliceerd Eijkelbooms houding tot het verleden is. In 2000 publiceerde hij vier verhalen onder de titel Het krijgsbedrijf. Pas dan werd duidelijk tegen welke onzichtbare vijand de dichter nog altijd strijdt. Tussen 1947 en 1949 werden jonge Nederlandse militairen uitgestuurd om de Indonesische bevolking te ‘beschermen’ tegen het Indonesische republikeinse leger dat voor onafhankelijkheid vocht. De 21-jarige Eijkelboom maakte deel uit van die missie. Het heeft hem getraumatiseerd. Ergens zegt hij dan ook in Het krijgsbedrijf dat hij van die ‘werkelijkheid’ een ‘herinnering’ wou maken. Hij is decennia bezig geweest om dat op een verzwegen manier te doen. Het verklaart ook de paradox in de titel Wat blijft komt nooit terug: wat blijft, is altijd aanwezig en kan dus niet terugkeren, behalve als je er herinneringen van kan maken. Het is ongetwijfeld een drijfveer voor Jan Eijkelboom om zo nauwgezet met het verleden om te springen. En dat verleden beperkt zich in zijn poëzie zeker niet tot Indonesië, al verwijzen gedichten als ‘Voorval op Java’ in Kippevleugels en ‘Kennis van zaken’ in Hora incerta er duidelijk naar. Eijkelboom neemt het verleden

J. Eijkelboom (^o1926) - Foto David Samyn.

graag mee in het nu-moment en hij creëert daarbij een soort tussentijd. Vandaar misschien de voorkeur voor nevel en schemering in nogal wat gedichten. Zoals de ‘winterschilder’ in Het arsenaal, zijn voorlaatste bundel:

Men zou wel een schilder willen
zijn om dit gebrek aan kleur
op linnen te bewaren.

Maar ook zo kan de forens het
in zijn vlietend beeldarchief opslaan voor later.

Eijkelboom gebruikt zijn beeldarchief meer en meer om een genuanceerd licht op de werkelijkheid te werpen. Hij voegt tijdloosheid toe aan het tijdelijke:

Altijd die tegendelen, zoals
toen je kwam bij dat rotsblok, rond
van het zwerven maar toch
al eeuwig grijsgroen bemost.

In Heden voelen mijn voeten zich goed komt iets aan bod dat zeer goed in die tussentijd past: relativering. Het is niet het grote dat hem aan-

[p. 755]

trekt, maar het detail. Het onnadrukkelijke van de zwarte bes in plaats van het opmerkelijke rood van de aalbes. Als hij aan een imposante kerk voorbijgaat, bedenkt hij:

een toeverlaat,
ook voor wie liever buiten blijft

en aan de oppervlakte leeft,
passant die soms verstrooid
de mastodont een schouderklopje geeft.

Net zoals John Donne, de dichter op wie J. Eijkelboom het eerst zijn onmiskenbare talent als vertaler uitprobeerde, geeft hij een mystieke toets aan het dagelijkse. Nergens gaat het gevoel bij Eijkelboom met het gedicht aan de haal. Ook niet in Heden voelen mijn voeten zich goed. De titel relativeert al de klacht van de ouder wordende man door het formele ‘heden’. En zelfs de dood blijkt nog mee te vallen in het licht van wat Eijkelboom geschreven heeft, al hoeft een mens daar nu ook weer niet al te veel hoop door te koesteren:

het lijkt zo'n magere troost,

te bedenken dat lang na je dood
een jonge vrouw een woord van jou
nog op de tong kan nemen.

Het is ook wel een weelderig genoegen,
niet geheel dood te hoeven.

Paul Demets

j. eijkelboom, Tot zo ver, De Arbeiderspers, Amsterdam / Antwerpen, 2002, 246 p.

j. eijkelboom, Heden voelen mijn voeten zich goed, De Arbeiderspers, Amsterdam / Antwerpen 2002, 47 p.