Ons Erfdeel. Jaargang 45

Hoe het Walschap verder verging

Vier jaar geleden verscheen het eerste deel van de Brieven van Walschap. Als we hem weer tegenkomen aan het begin van het tweede deel, in 1951, is de schrijver niet alleen de vijftig ruimschoots gepasseerd, maar lijken de grote hoogte- en dieptepunten van zijn loopbaan achter de rug te zijn. In maart van datzelfde jaar verschijnt Zuster Virgilia, als laatste van een reeks romans die zijn plaats in de literatuur voorgoed gevestigd hebben. Zijn faam in het buitenland - waartoe in toenemende mate

[p. 749]

ook Nederland gerekend moet worden - is weliswaar beperkt gebleven, maar in Vlaanderen staat hij hoog in aanzien, en wint de ene literaire prijs na de andere. Hij is dat jaar ook voorzitter van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, en nog lange tijd daarna ook voorzitter van de commissie die beslist over de verdeling van overheidssubsidies aan schrijvers en literaire tijdschriften.

Het twijfelen en zoeken ligt achter hem, evenals het verwoede gevecht tegen machtige vijanden die hem het leven zo lang zo zuur hebben gemaakt. Hij is uit die tijd tevoorschijn C gekomen met een ijzersterke levensbeschouwing: een tevreden atheïst met een optimistisch geloof in de morele en materiële vooruitgang van de mensheid. Ook materieel gaat het hem goed, met zijn vrouw en vijf op-groeiende kinderen leeft hij in bescheiden burgerlijke welstand. Het ziet ernaar uit dat het lange leven dat nog voor hem ligt, in de naoorlogse periode van groeiende welvaart, een rustige wandeling zal blijken over een tamelijk zonnige hoogvlakte.

Op het eerste gezicht bevestigen de bijna tweeduizend bladzijden van de delen twee en drie dit beeld. Een groot deel ervan wordt gevuld met opgewekte familiebrieven. Een reis naar Kongo wordt uitvoerig verslagen, evenals een lang verblijf in Peru bij zoon Hugo die diplomaat is geworden, en die zelf op zijn verschillende posten regelmatig op de hoogte wordt gehouden van het familiewedervaren. Ook zijn er veel hartelijke krabbels aan de confraters uit het literaire leven en andere kameraden, die veelal te maken hebben met het organiseren van feestelijke maaltijden en andere bijeenkomsten.

Met het klimmen der jaren moeten ook steeds meer bedankjes geschreven worden voor brieven van bewonderaars, felicitaties bij verjaardagen en andere huldeblijken. De onderscheidingen worden steeds hoger: een groot-kruis, een verheffing in de erfelijke adelstand, een eredoctoraat, een ereburgerschap van zijn

Gerard Walschap (1898-1989) in 1982 - Foto Paul van den Abeele.

geboortedorp Londerzeel. De romans die hij blijft schrijven, worden met respect ontvangen, zijn essays veroorzaken nog genoeg deining om zijn reputatie van strijdbaar polemist overeind te houden. Zijn allerlaatste brief, tien dagen voor zijn dood, is een hoffelijke afwijzing van een verzoek om een interview van een Leidse studente Nederlands die een scriptie over zijn werk schrijft.

Nu zouden tweeduizend pagina's met variaties op het thema ‘hij leefde nog lang en gelukkig’ wat veel van het goede zijn. Het is dus een geluk voor de lezer, ofschoon spijtig voor onze held, dat bij nader toezien onder dit glanzende oppervlak wel degelijk diepe kloven opdoemen. De noten die aan elke brief zijn toegevoegd, vormen daarbij een voortreffelijk hulpmiddel, juist omdat ze nergens nadrukkelijk zijn, maar in hun terughoudendheid kleine, essentiële vingerwijzingen verschaffen.

In 1959, als Walschap even in de zestig is, overvalt hem een hevige verliefdheid, die haar neerslag vindt in een klein aantal indringende brieven. Al gauw neemt hij resoluut, om niet te zeggen ruw, afstand ter wille van zijn dan al ernstig zieke vrouw, maar hij heeft zich dan al laten kennen op een manier die de stroom van

[p. 750]

liefdevolle familiebrieven in een schril licht zet. Met de twee oudste, maatschappelijk succesvolle zonen gaat het goed, maar met de derde zoon, een schilder, en de dochter die schrijfster wordt, zijn er blijkbaar al jaren grote moeilijkheden. De zoon leeft samen met een veel oudere, gescheiden vrouw en verkeert in artistieke kringen die vader bandeloos acht, de dochter heeft ontdekt dat ze alleen met een vrouw door het leven kan gaan. Ook tussen Gerard en zijn katholiek gebleven vrouw zijn de spanningen groot.

Met de jaren nemen die spanningen af; als hij heel oud is, lijkt de huiselijke vrede geheel hersteld, en heeft hij bijvoorbeeld de tweede vriendin van zijn dochter als een eigen dochter geaccepteerd. Tot een breuk in de familie is het nooit gekomen. Toch blijft de lezer voortaan wantrouwig bij de hartelijke toon die Walschap in zijn brieven blijkbaar wel erg gemakkelijk aanslaat en die heel wat kan verbergen, ook tegenover anderen. Er gaat een man achter schuil die zich eenzaam voelt in zijn gelijk en zijn geharnaste plichtsbetrachting, waardoor hij soms kan uitschieten in felle drift en bot onbegrip. Camaraderie gaat hem beter af dan vriendschap.

Wie er eenmaal op gaat letten, merkt dat de brieven in dit opzicht veelzeggend zijn door wat er niet in staat. De correspondentie met andere schrijvers gaat zelden dieper dan oppervlakkige complimenten aan de geadresseerde en even oppervlakkige kritiek op anderen. Er doen zich komische momenten voor als iemand een kritische noot over een derde aan de betrokkene overbrieft: Walschap probeert het dan ijlings goed te maken. Met Marnix Gijsen, die hij al heel lang kent, wisselt hartelijkheid af met bliksemflitsen. Jan van den Weghe, een jongere schrijver met wie hij een tijd lang intensief correspondeert, stoot hij ten slotte ruw van zich af omdat hij het gewaagd heeft zich agnost te noemen. Boon, die steeds toenadering zoekt, houdt hij opzichtig op een afstand. Claus blijft lange tijd vooral een virtuoos met weinig inhoud, al prijst hij, ver in de tachtig, Het verdriet van België uitbundig. Met Nederlandse schrijvers van betekenis heeft hij na de oorlog vrijwel geen contact meer. Nederland lijkt hem ook nauwelijks te interesseren, zeker niet na de jaren zestig, als daar het verval der zeden om zich heen grijpt. Nee, als er al eens een serie brieven opduikt die dieper op voor Walschap wezenlijke zaken in-gaat, dan is de ontvanger steevast een eerwaarde pater, die bereid is nog eens de argumenten omtrent het bestaan van God met hem te wisselen. Het oude strijdtoneel opnieuw bezocht.

Wat moet een oude krijgsheld ook anders als hij zijn oorlog heeft overleefd? Het starre katholicisme waartegen Walschap ten strijde trok, in zichzelf en in Vlaanderen, begon na de oorlog te verdampen, katholieken en niet-katholieken gingen zich met andere vragen bezighouden dan die waarop Walschap zich met zijn hartenbloed een antwoord had bevochten. Hij kreeg nu van alle kanten zijn gelijk cadeau, met een onverschilligheid die stak. In allerlei literaire en maatschappelijke kwesties die door de jongeren besproken werden, kwam hij, de bevrijder, ineens aan de kant van het behoud terecht. Dat je Walschap in deze brieven soms in de kaart kunt kijken, maakt hem bepaald niet minder menselijk. Zijns ondanks ziet de lezer iets van zijn ijdelheid, zijn bangelijkheid, zijn opvliegendheid en zijn kleine streken, maar ook van zijn wezenlijke grootmoedigheid, zijn humor en zijn warmte. In zijn laatste jaren kreeg hij plotseling de gewoonte om naar het buitenverblijf van zijn zoon te wandelen, dertig kilometer van zijn woning in Antwerpen. De kinderen hielden hun hart vast, maar konden hem er niet van afbrengen. Zo loopt hij dit boek uit, alleen langs de snelweg: klein, koppig, dapper.

Het zijn de onderhuidse spanningen die ook deze delen de moeite waard maken, al komen ze pas tot hun recht in hun natuurlijke samenhang met het eerste deel. De drie delen samen, met hun voorbeeldige annotatie, vormen een literair-historische prestatie van formaat. Maar brieven, hoe interessant ook, ontlenen hun belang uiteindelijk aan het gepubliceerde werk van een auteur. Het verzameld werk van Walschap is niet meer leverbaar. Laten we hopen dat deze brievenpublicatie ertoe zal leiden dat ook de romans, verhalen, essays van deze bijzondere schrijver weer in hun geheel toegankelijk worden. Hij verdient het.

Aad Nuis

gerard walschap, Brieven 1951-1965, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam / Antwerpen, 2002, 1027 p.
gerard walschap, Brieven 1966-1989, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam / Antwerpen, 2002, 899 p.
In 1999 werd Walschaps roman Adelaïde heruitgegeven in de reeks ‘Vlaamse bibliotheek’. Dat boek is, in tegenstelling tot het verzameld werk, wel nog leverbaar: gerard walschap, Adelaïde, Houtekiet, Antwerpen / De Prom, Baarn, 1999 (1929), 127 p. (Vlaamse bibliotheek nr. 2)
Stichting Gerard Walschap vzw, Prinsstraat 13, B-2000 Antwerpen.