Ons Erfdeel. Jaargang 45

[p. 747]

Culturele kroniek
Literatuur

Een checklist van de werkelijkheid.
Nieuwe gedichten van Arjen Duinker

Een figuur die Scarpa heet, een vrouw met oorbellen, een Indische zanger, een vrouw met sproeten. Vier personages. Vier stemmen. We horen ze een voor een in ‘De molentrap van Scarpa’, de eerste cyclus van Arjen Duinkers nieuwe dichtbundel Misschien vier vergelijkingen - de eerste cyclus van vier. Wat wil de dichter toch met dat getal, zou je je kunnen afvragen. Welke geheime boodschap wil hij ermee overbrengen?

Zodra je beter vertrouwd raakt met Duinkers werk, besef je al gauw dat het stellen van die vraag weinig relevant is. Het antwoord zou wellicht onthutsend prozaïsch klinken. Vier is zomaar een getal. Een reëel getal, in alle betekenissen van het woord. Voor hetzelfde geld was vijf of zes of zeven het centrale getal van Misschien vier vergelijkingen geweest. Maar als dichter, als kunstenaar, of gewoon als mens heb je nu eenmaal dingen nodig waarmee je de ontelbare veelheid van de werkelijkheid kunt structureren. En dit keer, zo heeft Duinker besloten, mag een getal, het getal vier, die taak op zich nemen. Arbitrair? Ja. Maar niet zonder reden:

En toch vraag ik soms
Waarom het een gebeurt en het ander niet.
(...)
Ik vraag het
In de bus aan een medereiziger,
Omdat ik geloof hecht aan het toeval,
Ik vraag het ook
aan kapsters en masseurs, omdat ze behulpzaam zijn.

Dit zegt de tweede stem die aan de beurt komt in de titelcyclus van de bundel. Dit fragment geeft meteen aan waar het om gaat in Duinkers poëzie: de werkelijkheid is een zee van mogelijkheden. Er is ontzettend veel in de wereld rondom ons. Er zijn bussen, bevolkt door passagiers, er zijn kapsters, er zijn masseurs.

Arjen Duinker (^o1956) - Foto Klaas Koppe.

Er is toeval. Voortdurend gebeuren er dingen in die wereld, overal tegelijk. En toch gebeuren er ook dingen niet.

De dingen bijvoorbeeld die Duinker beschrijft in zijn gedichten. Die gebeuren niet, of in elk geval maar half. Ze bestaan alleen in de wereld van woorden die Duinker geschapen heeft, maar die op zich wel weer deel uitmaakt van de ‘werkelijke’ wereld. De taal verwijst immers ook naar zaken buiten zichzelf. Op het woord ‘stoel’ kun je niet zitten, luidt het klassieke voorbeeld. Arjen Duinker is gebiologeerd door elke werkelijkheid - zowel door degene die je met taal kunt creëren als door de tastbare, concrete werkelijkheid. En nog het meest van al door de wisselwerking tussen beide.

Duinkers favoriete stijlfiguren, de opsomming en de variërende herhaling, zijn daar misschien nog het beste bewijs voor. Zijn vorige bundel, De geschiedenis van een opsomming, waarmee hij in 2001 de Jan Campertprijs won, stond helemaal in het teken van de eerstgenoemde stijlfiguur. Ook in Misschien vier vergelijkingen wordt er heel wat opgesomd:

[p. 748]

 

Ik heb mannen bemind, die broden bakten,

 

Mannen die met een kudde door de bergen trokken,

 

Mannen die onderzoek deden naar sterren en planeten,

 

Mannen die paden begaanbaar maakten,

 

Mannen die zich verzetten tegen vals gezag,

 

Mannen die luisterden naar klanken in de zeeën,

 

Mannen die vuilnis ophaalden en wegbrachten,

 

Mannen die mij voor geld beminden...

Dit vertelt de vrouw met de oorbellen aan de vrouw met de sproeten. Duinkers opsommingen zijn ook weer erg dubbel. Enerzijds is een opsomming een poging om een veelheid aan dingen te inventariseren, om een checklist te maken van de werkelijkheid zeg maar. Anderzijds creëert ze werkelijkheden, voegt ze dingen aan de realiteit toe: elke zin beschrijft niet alleen een bepaald soort mannen, maar creëert ook een nieuwe categorie. Naast mannen die broden bakken, verzint de vrouw met de oorbellen ook een type man dat paden begaanbaar maakt. Daarin is Duinker een meester. Er zijn weinig dichters die zo bewust en zo subtiel onze notie van wat werkelijk is, ontregelen.

Waar een criticus Duinkers vorige bundel beschreef als ‘poëzie in het kwadraat’, kan Misschien vier vergelijkingen doorgaan voor poëzie in de vierde macht. Elk van de vier gedichten bestaat uit vier monologen, elk van de vier in het begin geïntroduceerde personages krijgt een tekst in de mond gelegd. De werkelijkheid kan Duinker niet geschakeerd genoeg zijn. Ieder personage maakt zijn eigen verhaal met de bouwstenen die hij uit de tastbare realiteit krijgt aangereikt. Ieder maakt zijn werkelijkheid. Elke werkelijkheid is evenveel waard. De interpretatie ervan hangt af van waar je je aandacht op vestigt:

Voor de wiskundige
Zijn wij misschien vier vergelijkingen,
Voor de komiek
Zijn we minstens twee grappen,
Voor de autodealer
Zijn we geen reclame.

Om deze complexloze nevenschikking van verschillende facetten van de werkelijkheid, werd Duinkers poëzie weleens omschreven als ‘anti-hiërarchisch’ en bij uitstek ‘democratisch’. Terecht, wellicht, maar je zou ook gewoon kunnen zeggen dat Duinkers geschriften één lange lofzang vormen, een ode aan misschien wel het belangrijkste woordje in de literatuur: alsof. Misschien vier vergelijkingen is een nieuwe strofe in deze ode. De bundel bevat poëzie die zich met de kleren van de werkelijkheid tooit, en die daardoor tegelijk bijzonder rijk en erg intelligent is. Ondanks het feit dat de gedichten erin zich uitstekend lenen voor een theoretische interpretatie die belang hecht aan het probleem van de fictionaliteit van literaire teksten, blijft Duinkers poëzie ook gewoon erg mooi: ‘En een van hen, een vrouw, beluisterde drinkend / Een uitgestrekt en ruig leven’ (p. 39), zegt een van de personages met zin voor beeldspraak en binnenrijm. Duinker is een vakman, in het volle besef

dat het moeilijk is
De vakbekwaamheid van goudsmeden, zilversmeden
En diamantslijpers te evenaren.

(p. 66).

Dat hij dat willens nillens toch probeert, is geen geringe verdienste. Maar bovenal werken Duinkers gedichten door hun vrolijke vitalisme en rijke verbeelding erg aanstekelijk. Net als Peter Holvoet-Hanssen laat Duinker zijn verwondering over al wat werkelijk is, over al wat mógelijk is, direct op de lezer overslaan. ‘Wetend dat het hogere onmenselijk / en louter theatraal is’, zoals de vrouw met de sproeten zegt op pagina 32, neemt Duinker genoegen met wat ‘lager’ genoemd wordt, maar dat in feite een onbegrensde zee van werkelijkheden is.

Bart van der Straeten

arjen duinker, Misschien vier vergelijkingen, Meulenhoff, Amsterdam, 2002, 79 p.