Ons Erfdeel. Jaargang 45

[p. 628]

Over ‘het Woord Gods’ en kibbelende heren

De Antirevolutionaire Partij (ARP) heeft een belangrijke rol gespeeld in de politieke geschiedenis van Nederland. Dat wordt algemeen erkend. In heel wat handboeken valt te lezen dat de ARP Nederlands eerste ‘moderne’ ‘volks-’ of ‘massapartij’ was. Zo schreef historicus Piet de Rooy dat ‘de antirevolutionaire beweging meer democratie en meer moderniteit bracht’. Om daarop onmiddellijk te laten volgen: ‘Althans, dat is één kant van de medaille.’ De ARP verdedigde immers een ‘anti-modern’ programma. Nogal wat auteurs hebben zich over deze paradox gebogen. Toch was er nog geen overzichtelijke en betrouwbare geschiedenis van de ARP voorhanden, zo stelde de Vereniging voor Christen-Historici (VCH) vast. Tien auteurs - allen mannen - werden daarom aangesproken om dat synthesewerk te schrijven.

Het resultaat is op vele punten geslaagd te noemen. De Antirevolutionaire Partij 1829-1980 vertoont - ondanks de veelheid aan auteurs - een grote eenheid. De hoofdstukken zijn evenwichtig opgebouwd en sluiten elegant op elkaar aan. De auteurs lijken het roerend eens te zijn geweest over hoe het boek moest worden opgebouwd en ingevuld. Of de redactieleden hebben duidelijke instructies meegegeven en hebben hun redactiewerk ernstig opgevat. Maar misschien net daarom is het boek ook zo weinig verrassend. De structuur wordt grotendeels gedicteerd door de geschiedenis van de partij, en die geschiedenis werd in belangrijke mate bepaald door een opeenvolging van grote leidersfiguren. Het antirevolutionaire verhaal begint met Groen van Prinsterer en diens Ongeloof en Revolutie uit 1847. Volgens Arie van Deursen is de stelling van het werk gemakkelijk samen te vatten (p. 21): ‘Revolutie is de grote geestelijke omwenteling, die de autoriteit van Gods Woord verwerpt en haar uitgangspunt kiest in het menselijk denken. Revolutie komt voort uit godverzaking, uit ongeloof. In haar uiterste consequenties moet revolutie eindigen in tirannie en willekeur, al roept ze om vrijheid. Ware vrijheid kan alleen bestaan op de grondslag van het christelijk geloof.’

Met Groen werd de ‘antithese’ duidelijk gesteld: ‘het Woord moet regeren, of de rede’. Politiek was dus strijd tussen ‘beginselen’. Voor die strijd moest men zich wapenen en organiseren. Dat betekende een breuk met de gangbare opvatting dat ‘partijen eigenlijk een vreemd en onzuiver element in de parlementaire democratie’ vormden. ‘Zij die, zoals Groen, meer in beginselen dachten, hadden zich van die ouderwetse opvatting reeds losgemaakt, maar nog niet de volle consequentie getrokken’, schrijft Van Deursen (pp. 3839). Wie dat wel zou doen, is Abraham Kuyper. In twee hoofdstukken beschrijft Rienk Janssens hoe Kuyper timmerde aan de partijorganisatie en daarmee meteen een omwenteling teweegbracht in de Nederlandse politieke cultuur: ‘In plaats van het ingetogen, kleinschalige en intellectuele debat introduceerden de antirevolutionairen een politiek die in het teken stond van bezieling, van beginselen en van een nationale, op het volk gerichte partijorganisatie.’ De politiek werd ‘inhoudelijk en organisatorisch dicht bij de mensen gebracht, onder andere via duidelijke partijbeginselen en een strakke partijorganisatie’ (p. 78).

Maar de inspanningen van Kuyper konden niet beperkt blijven tot de uitbouw van de eigen partijstructuren. Het Nederlandse politieke bestel moest worden aangepast. Kiesrechtuitbreiding werd een belangrijk streefdoel voor de partij. En toen Kuyper in 1901 zelf een kabinet mocht vormen (bestaande uit antirevolutionairen en katholieken), onderging ook het Reglement van Orde van de Ministerraad wijzigingen. Kuyper werd de eerste Nederlandse premier die de titel ‘minister-president’ droeg. Hij introduceerde een nieuwe stijl van regeren waarin de figuur van de eerste minister als leider van de natie meer centraal kwam te staan. Uit de hoofdstukken van Roel Kuiper en George Harinck blijkt hoe de leidersrol van Kuyper steeds belangrijker werd en het politieke gebeuren meer en meer ging beheersen. De verkiezingen van 1905 werden dan ook gevoerd ‘voor of tegen Kuyper’ (p. 127). Het werd tegen Kuyper.

Daarmee belandde de partij in een crisis. Volgens Harinck was ‘een nieuwe leider, met wie de kiezer zich kon identificeren, onontbeerlijk’ (p. 144). Die leider zou er pas tijdens het interbellum komen in de figuur van Hendrik Colijn. Hij werd de nieuwe sterke man van de ARP, maar ook van Nederland. ‘Veel kiezers, ook van niet-christelijken huize, zagen

[p. 629]

in Colijn “de sterke man” die het land door de moeilijke tijd heen zou loodsen’, schrijft Jan P. Stoop over de verkiezingen van 1937 (p. 196). Binnen de partij was niet iedereen opgetogen met dat ‘Colijn-effect’. Was de ARP destijds niet opgericht omwille van de ‘beginselen’ en de ‘antithese’? Stoop en de andere auteurs van De Antirevolutionaire Partij laten na dieper op dit thema in te gaan en missen zo de kans om te wijzen op het fundamenteel ambigue karakter van de ARP als ‘volkspartij’. Enerzijds droeg de ARP bij tot het ‘pluralistisch’ karakter van de Nederlandse politiek door het stimuleren van de partijstrijd en de erkenning van de levensbeschouwelijke diversiteit. Anderzijds benadrukten de antirevolutionairen steeds opnieuw dat het calvinisme de ‘grondtoon van het Nederlandse volkskarakter vormde’. Volgens deze ‘consensuslogica’ was elke goede Nederlander een calvinist en moest ook het staatsbestuur calvinistisch zijn.

Toen Kuyper in de late negentiende eeuw de Schoolstrijd aanvoerde en het principe van ‘soevereiniteit in eigen kring’ bedacht, kon hij zich zonder veel problemen tegelijkertijd als onverzettelijke calvinist en verdraagzame democraat profileren. Hij eiste immers voor elke levensbeschouwing het recht op om een eigen gesubsidieerd onderwijsnet uit te bouwen. Maar er volgden weinig dossiers waarin een gelijkaardige combinatie van confessionalisme en pluralisme mogelijk was. De toepassing van het ‘Woord Gods’ op de staatkunde bleek een hachelijke onderneming, vooral omdat de theoretici van de ARP dat ‘Woord Gods’ erg letterlijk namen en voor elk politiek probleem het evangelie opensloegen op zoek naar een pasklare oplossing, of het nu ging over vrouwenstemrecht, de herinvoering van de doodstraf, de toelaatbaarheid van de lijkverbranding, de bewapeningswedloop of de moderne bedrijfsorganisatie. In de praktijk werd de ARP in het interbellum dan ook een centrumrechtse partij die in de jaren '30 heel wat kiezers die op zoek waren naar ‘vastheid’ en ‘orde’ wist aan te spreken.

Na de oorlog en vooral in de jaren '60 en '70 was er kritiek te horen op de verrechtsing die de partij ten tijde van Colijn had ondergaan. Jan-Jaap van den Berg schreef een erg lezenswaardig stuk over de evangelisch-radicale her-oriëntatie van de partijtop onder leiding van Berghuis en Bruins Slot. Deze ‘verlinksing’ werd de achterban echter min of meer opgedrongen. De samensmelting van de confessionele partijen ARP, CHU en KVP tot de CDA (die werd voltooid in 1980) lijkt dan weer veeleer tot stand te zijn gekomen door druk vanuit de basis. Heel erg duidelijk is dat evenwel niet. Nergens in de bundel is er trouwens veel aandacht voor de ‘basis’. Het is paradoxaal - en dit is mijn voornaamste kritiek - dat de auteurs steeds herhalen dat de ARP de Nederlandse politieke cultuur grondig heeft vernieuwd door de band met de kiezers aan te halen, terwijl zij er anderzijds vanuit lijken te gaan dat die kiezers geen plaats verdienen in de partijgeschiedenis. Janssens schrijft over de ‘verkiezingsoverwinning in 1888’, zonder één enkel cijfer te vermelden. Pas op pagina 175 wordt voor de eerste keer een stemmenpercentage aangehaald: de ARP behaalde in 1918 13,4 To van de stemmen. Maar wie waren de ARP-kiezers? Niet eerder dan in de epiloog, op pagina 294, wordt heel even gesproken over de band tussen kerkgang en kiesgedrag; over het mogelijke bestaan van andere breuklijnen geen woord. En hoe de kiezers in de praktijk hun mening vormden, blijft volledig buiten het blikveld.

De Antirevolutionaire Partij is dan ook een boek over kibbelende heren (de eerste actieve vrouw doet pas haar intrede op pagina 210) en niet over ‘kleine luyden’, een indruk die nog wordt versterkt door de lachwekkende gewoonte om bij elke naam een reeks titels te plaatsen (niet gewoon ‘Thorbecke’ dus, maar prof. dr. Thorbecke - en verder ook nog (lukraak) jhr. mr. P.J. Elout van Soeterwoude, jkvr. mr. C.W.I. Wittewall van Stoetwegen, prof. dr. ir. W. Schermerhorn en de Utrechtse hoogleraar mr. B.J.L. baron de Geer van Juthphaas).

In een synthese over 150 jaar partijgeschiedenis kan natuurlijk niet alles aan bod komen. Maar ook in J.P. Stoops ‘Om het volvoeren van een christelijke staatkunde’ valt een totaal gebrek aan interesse voor de kiezers van de ARP op. Uit een aantal achteloze opmerkingen blijkt dat de auteur hierin ook geen onderwerp voor onderzoek ziet. Op pagina 159 worden ‘gereformeerden’ en ‘antirevolutionairen’ zelfs synoniemen. Stoop verwijst dan naar een onderzoek waaruit bleek ‘dat 18,5 To van de verzetsslachtoffers uit gereformeerde (dus antirevolutionaire) kring afkomstig was, terwijl de gereformeerden in die tijd

[p. 630]

8,9 To van de beroepsbevolking uitmaakten’. In een andere terloopse opmerking (in de epiloog nota bene en zonder verwijzing naar bronnen of werken) stelt de auteur dat de ‘hervormd-gereformeerden en christelijk-ge-reformeerden’ ‘samen bijna 40 To van de anti-revolutionaire kiezers vormden’. Dit lijkt mij belangrijk genoeg om er uitgebreid aandacht aan te besteden.

Maar Stoop wil in zijn boek vooral aantonen - tegen het heersende beeld in de historiografie - dat het antirevolutionaire elan in het interbellum niet was gebroken en dat er wel degelijk zoiets bleef bestaan als een ‘christelijke staatkunde’. Stoop overtuigt echter niet. Lectuur van zijn boek maakt enkel nog duidelijker dat de partij onder leiding van Colijn niet in staat bleek het ideologische fundament te vernieuwen en te verstevigen, zodat de ARP - alle antirevolutionaire en bijbelse retoriek ten spijt - een conservatieve, rechtse partij werd. De auteur mag dan wel beweren dat niet Colijn maar Anema, Gerbrandy, Smeenk en Amelink de standpunten in de partij bepaalden, dat doet niets af aan de feitelijke machtspositie die Colijn (die trouwens op de omslag van het boek is afgebeeld) in de partij en daarbuiten be-kleedde. Maar in macht lijken Stoop en de andere VCH-historici nauwelijks geïnteresseerd; dat lijkt mij een nadeel voor wie aan politieke historiografie wil doen.

Henk de Smaele

george harinck, roel kuiper en peter bak (red.), De Anti-revolutionaire Partij 1829-1980, Verloren, Hilversum, 2001, 384 p.
j.p. stoop, ‘Om het volvoeren van een christelijke staatkunde’. De Anti-Revolutionaire Partij in het Interbellum, Verloren, Hilversum, 2001, 362 p.