Ons Erfdeel. Jaargang 45

[p. 623]

Publicaties

Jupiter en Clio in de Lage Landen.
Omgang met het nationale verleden in oorlogstijd

De geschiedschrijving over de bezetting tijdens de Tweede Wereldoorlog blijft onderzoekers inspireren. Een nieuwe generatie historici plaatst de oorlogsgeschiedenis in een vergelijkend perspectief en bevrijdt zich uit het keurslijf van een benadering die slechts oog heeft voor collaboratie en verzet. In Nederland beroerde Chris van der Heydens Grijs verleden onlangs nog de gemoederen.⁽¹⁾ Critici verweten hem een veronachtzaming van het goede Nederland en een banalisering van de foute Nederlanders en zodoende een aantasting van de morele standaarden van het democratische bestel.⁽²⁾ Of de Leuvense historicus Marnix Beyen evenveel stof zal doen opwaaien met de publicatie van zijn in 1999 verdedigde proefschrift valt te betwijfelen. Daarvoor is zijn onderwerp te academisch. De analyse van de omgang tijdens de bezetting met de nationale geschiedenis in Nederland en België zal maar een beperkt publiek bereiken. Toch komt hij min of meer tot dezelfde conclusies als Van der Heyden. Het gros van de geschiedbeoefenaars in België en Nederland laat zich niet zomaar onder de noemer van ‘goed’ of ‘fout’ plaatsen. Steun aan en verwerping van de politiek van de bezetter worden meestal verenigd in dezelfde personen. De structuren waarin zij opereren bepalen in zeer sterke mate hun gedrag.

Beyen beperkt zich niet tot een analyse van de geschiedschrijving stricto sensu. Het is hem niet in de eerste plaats te doen om een inhoudelijke analyse of reconstructie van de geschiedschrijving, maar wel om de maatschappelijke omgang met het verleden. Die omgang strekt zich ver voorbij de productie van geleerde of minder geleerde geschiedschrijving uit. Hij onderzoekt de activiteiten van allerhande ‘vaklui van het historisch bedrijf’: archivarissen, bronnenuitgevers, academische geschiedschrijvers, archeologen, volkskundigen, leraren, tentoonstellingsbouwers enz., passeren de revue.

Beyens onderzoek reikt dus veel verder dan de inmiddels bijna een halve eeuw oude dissertatie van Ivo Schöffer over het nationaal-socialistische beeld van de geschiedenis der Nederlanden.⁽³⁾ Zijn onderzoek beperkt zich ook niet tot de bezetting. Het is nadrukkelijk de bedoeling de effecten van de bezetting te meten aan het Nederlandse en Belgische geschiedbedrijf. Vandaar dat de periodes vlak voor en na de oorlog prominent in het onderzoek aanwezig zijn.

Beyen besteedt veel aandacht aan de geschiedenispolitiek van de gezagsdragers. De confrontatie tussen het oude bestel en de nieuwe heersers verliep anders in België en Nederland ten gevolge van de verschillende bezettingsregimes en ook wegens de uiteenlopende visie die Berlijn had op de beide landen. De Zivilverwaltung in Den Haag beschouwde Nederland als een Germaans land dat met zachte dwang kon worden gewonnen voor de Groot-Germaanse zaak. De Militärverwaltung in Brussel zag België met zijn twee cultuurgemeenschappen als een historische vergissing. De Belgische mythe moest worden ontmanteld, het Germaanse Vlaanderen beschermd tegen de francofonie om het wieder heim te brengen in het Groot-Germaanse rijk. De geschiedenis diende in beide landen te worden ingezet om het politieke doel te bereiken. Maar de zaken pakten anders uit. In Nederland werden Duitsgezinde ambtenaren geparachuteerd op hoge posten van waaruit ze rechtstreeks konden ingrijpen in de organisatie van het geschiedbedrijf (onderwijs, universiteiten, archieven, monumentenzorg, folkloristische en heemkundige organisaties enz.). Dat veroorzaakte alleen maar een grotere weerstand bij de in het oog gehouden organisaties. De Nederlandse universiteiten sloten bijvoorbeeld een voor een hun deuren. Bovendien bleken zelfs de betrokken Nieuwe Ordegezinde ambtenaren eerder een Nederlands-nationalistische visie te ondersteunen dan een Groot-Germaanse. De Duitse politiek was dus een complete mislukking. In België traden de militaire bestuurders voorzichtiger op. De Belgische administratie bleef intact en reageerde lethargisch op elk vernieuwingsvoorstel van de bezetter. Maar het kwam niet tot een kortsluiting. Het feit dat

(1) ch. van der heyden, Grijs verleden: Nederland en de Tweede Wereldoorlog, Uitgeverij Contact, Amsterdam / Antwerpen, 2001.

(2) Zie b. de wever, ‘Een enkele moedige daad en vele mooie woorden. Nederland in de Tweede Wereldoorlog’, in: Ons Erfdeel, jg. 45 (2002) n^o 1, pp. 152-154.

(3) i. schöffer, Het nationaal-socialistische beeld van de geschiedenis der Nederlanden. Een historiografische en bibliografische studie, Arnhem / Amsterdam, 1956¹; Utrecht, 1978².

[p. 624]

vele van de verantwoordelijke Duitse ambtenaren intellectuelen waren die zich aangesproken voelden door de academische standaarden en door beroepsethiek, heeft hierbij een rol gespeeld. Universiteiten en academische instellingen werden niet gebruuskeerd en op haar beurt werd de voorzichtige Duitse beïnvloeding getolereerd. Mede daardoor sorteerde de politiek van de bezetter in België meer effect dan in Nederland op concreet terrein. Een gecommunautariseerd geschiedbeeld eiste zijn plaats op naast de ideé belge van Henri Pirenne. Maar vooral aan Vlaamse kant was de invloed van het anti-Belgisch Vlaams-nationalisme zo groot, dat de bezetter zich genoodzaakt zag af te remmen door lippendienst te bewijzen aan het officiële Belgische discours en dito geschiedbeeld waarin België werd voorgesteld als kruispunt tussen Germaanse en Latijnse cultuur. Terug naar af dus.

Mislukte de beïnvloeding van de historische beeldvorming, de samenwerking tussen de bezetter en het professionele veld van geschiedbeoefenaars verliep heel wat vlotter waar het de conservering betrof van de sporen van het verleden. De bezetter voerde een actieve politiek, gericht op de bescherming van het culturele erfgoed als onderdeel van een antimoderne visie waarbij een ‘natuurlijk’ en harmonieus verleden model stond voor een maatschappelijke ordening. Daarnaast was er een evidente belangstelling voor de sporen van het Germaanse verleden. Beyen toont aan hoe de antimoderne aanwending van het verleden nauw aansloot bij de ideologie van heel wat geschiedbeoefenaars die daardoor weinig verkeerds zagen in het gevoerde beleid. Daar kwam nog bij dat vooral in Nederland heel wat instellingen, zoals het archiefwezen, monumentenzorg en het oudheidkundig bodemonderzoek nieuw leven ingeblazen werden. Hier gold als het ware het motto: more business as usual. Vele instellingen plukten dus in zekere zin de vruchten van de bezettingspolitiek. Het is een verrassend beeld dat tot dusver niet onderkend is en haaks staat op het bekende beeld van de grootschalige plundering van archieven, bibliotheken en musea. Dit laatste beeld beantwoordt zeker aan de werkelijkheid, maar Beyen voert aan dat het onjuist is roof te beschouwen als het enige kenmerk van de bezetting.

Oorlog en verleden is een bijzonder rijk boek. Het is de vrucht van gedegen onderzoek en is gebaseerd op een breed palet aan empirisch materiaal. De lezer krijgt een inkijk in het functioneren van de geschiedenisfabriek. Het is tevens vernieuwend werk. De auteur normaliseert de bezettingsgeschiedenis door zich af te vragen op welke manier de ‘fabriek’ doorwerkte. Toch leidt dat niet tot een banalisering van het nationaal-socialistische bezettingsregime en van de verantwoordelijkheid van degenen die er hand- en spandiensten aan verleenden.

Bruno de Wever

marnix beyen, Oorlog & Verleden. Nationale geschiedenis in België en Nederland, 1938-1947, Amsterdam University Press, Amsterdam, 2002, 606 p.