Ons Erfdeel. Jaargang 45

Theater

Het raadsel van de klassieken

Wat is toch het raadsel van de klassieken? Wat is de kracht van de teksten van Aeschylus, Sophocles en Euripides dat ze zovele eeuwen lang theatermakers inspireren? Welke dubieuze rijkdom schuilt er in de gruwelijke verhalen over keizer Nero dat in de zeventiende eeuw Jean Racine er een toneelstuk op baseerde - dat op zichzelf weer klassiek werd? Welk geheim vond Hugo Claus in de tragedie van Nero's leermeester Seneca over Thyestes en zijn broer Atreus dat anno 2002 een publiek nog kan treffen?

Het gaat hier over vier klassieke teksten die aan het eind van het vorige seizoen de basis vormden voor evenzovele theaterproducties. Producties die naar vorm en inhoud zo ver uiteenlopen dat op voorhand de conclusie gerechtvaardigd lijkt, dat de kracht van de klassieken schuilt in hun onwaarschijnlijke vermogen steeds nieuwe interpretaties te genereren. Een conclusie die nogal voor de hand ligt - en die bijgevolg het raadsel van de klassieken onopgelost laat.

Aan het eind van Jean Racine's Britannicus door het Antwerpse Theater Zuidpool (afb. 1) duwt Agrippina (Marijke Pinoy) met grote kracht tegen haar wijdbeens staande zoon Nero (Johan Heldenbergh): er is geen beweging te krijgen in dat enorme lijf. Terwijl we kort daarvoor zagen hoe Nero er moeiteloos in slaagde met een simpele duw zijn moeder meters van zich af te werpen. Het is een mooie vondst van de regie (Koen de Sutter, sinds vorig jaar ook artistiek leider van Zuidpool), die de onverzettelijkheid van de zoon en de uitgespeelde rol van de moeder fraai illustreert en die een krachtig beeld is in deze rijkelijk met dergelijke dramaturgische iconen bezwangerde Britannicus.

‘Britannicus’
door Theater Zuidpool.

Zo treft in de kostumering van de mannen de moderne snit die vloekt met de zeventiende-eeuwse krullenpruiken uit de tijd van de auteur. Aha, hoort de toeschouwer ongetwijfeld te denken: hier bedoelt men ‘toen’ versus ‘nu’ - dus tijdloosheid. Of: hier bedoelt men ‘vertoon’ versus ‘echtheid’ - dus hypocrisie. En als Nero tegen het eind die pruik van zijn hoofd trekt en de haren achteloos door zijn vingers laat glijden, dan vermoedt men op het spoor van diens ware karakter te zijn gezet. Zo ook lijkt het decor - een oplopende opeenvolging van enorme houten wanden links en rechts - te verwijzen naar de innerlijke gevangenschap waarin de hoofdfiguren ronddolen en naar het gevaar dat in de paleiselijke wandelgangen constant op de loer ligt.

Al deze vondsten - of, minder aardig, trouvailles - sturen het denken van de toeschouwer op een dwingende manier, maar ze prikkelen nergens de individuele verbeelding, en daar zit misschien de zwakte van deze productie. De wijze waarop de spelers hun teksten zeggen: frontaal naar het publiek, statisch, versterkt nog eens het cerebrale karakter van de voorstelling. Britannicus is een verhaal van machtswellust, passie en intriges, door Racine ingesnoerd in het keurslijf van het classicisme en door Zuidpool al evenzeer getemperd en beredeneerd, nu tot een nogal bloedeloze exercitie die vrijwel nergens enige emotie tot stand brengt.

[p. 611]

‘Bacchanten’
door ZT Hollandia met Fedja van Huêt.

Britannicus was voor het eerst te zien op 4 mei 2002 in Brussel, tijdens het zevende KunstenFESTIVALdesArts. Op hetzelfde festival en op dezelfde dag ging ook Bacchanten van ZT Hollandia in première (afb. 2), het drama over Dionysus (Fedja van Huêt) die met zijn vrouwelijke volgelingen, de Bacchanten, naar Thebe komt om zich te meten met de vertoornde vorst Pentheus (Aus Greidanus jr.). Het stuk opent krachtig, met de openingsmonoloog van een zeer fysiek spelende Van Huêt, maar meteen al de volgende scène bevat een nogal stijf recitatief in de Syrische taal van het koor dat een enorme stijlbreuk vormt met dit korte optreden. Ook aan het ongemakkelijke geschuifel en gegniffel in het publiek valt te merken dat de overgang van theater naar zang iets lachwekkends heeft.

Deze tweeslachtigheid blijft gedurende een groot deel van de voorstelling wringen en er ontstaat pas weer een zeker evenwicht waar tegen het eind de koorzang van componist Nouri Iskander wordt bestookt met ‘westers’ tegenspel van de Veenstudio-groep onder leiding van Paul Koek (tevens regisseur, naast Johan Simons). En vooral het optreden van Pentheus' tot waanzin gebrachte moeder Agaue (Frieda Pittoors) in de magistrale slotscène maakt een definitief eind aan het rommelige karakter van de voorstelling en brengt de eenheid volledig terug.

‘Alkestis’
door de Munchner Kammerspiele.

De Bacchanten van ZT Hollandia is een groots opgezette, internationale productie, behalve in Brussel en in Amsterdam (tijdens het Holland Festival) ook te zien in andere Europese steden. Veel minder spectaculair van opzet is de Alkestis van de Munchner Kammerspiele, een voorstelling met elf acteurs in de regie van de spraakmakende theatertovenaar Jossi Wieler (afb. 3). Ook Alkestis was tijdens het Holland Festival te zien, dat - hoe bescheiden in dit ‘overgangsjaar’ de programmering wegens financiële problemen ook moest zijn - met beide voorstellingen toch een veelbelovende opmaat vormde voor de komende edities.

Alkestis is een vreemd stuk, bij het lezen van de tekst weet je al niet of je erom moet lachen of huilen. Het is het sprookjesachtige verhaal van de vrouw (Alkestis) die vrijwillig haar leven aanbiedt als haar man (Admetus) de kans krijgt zijn eigen sterfbed te ontlopen als hij een stand-in weet te vinden. Het onverwachte bezoek van de woesteling Herakles aan het huis van Admetus is slechts één van de elementen die op de grens van tragedie en cabaret balanceren. Fascinerend allemaal, van zichzelf reeds, maar voeg daar dan nog eens bij wat Jossi Wieler en zijn topacteurs ervan maken. Een voorstelling als een spannende aflevering van een quality soap geschreven door scenariste Maria Goos, met familieleden die elkaar beconcurreren in (geveinsde) ruimhartigheid, met een vader en een zoon die

[p. 612]

‘Thyestes’
door De Wetten van Kepler.

elkaar in de haren vliegen als ze, hun jassen reeds aan, op weg willen naar de begrafenis van vaders schoondochter, met een jonge weduwnaar die verrassend snel bereid is zijn belofte van eeuwige trouw te breken.

Jossi Wider zag, zo zegt hij in een interview, reeds bij eerste lezing een burgerlijk familiedrama in het stuk, en in zijn regie zette hij die interpretatie consequent door. Het oorspronkelijke, naamloze koor van burgers van Ferae werd bij hem een verzameling individuen, en ook de vrijwel zwijgende rollen van de kinderen van Admetus en Alkestis kregen bij hem een gezicht. In januari 1989 zag ik een ‘brave’ Alkestis van het Nationale Toneel waarbij ik me dood verveelde. Nu zag ik een ‘brutale’ Alkestis die me de adem benam en die velerlei vragen opriep. Bijvoorbeeld: is iemands bereidheid om zijn leven te geven voor een ander te allen tijde een zuivere, nobele daad? Of - uiteindelijk - een gebaar van ultieme ijdelheid? En: is de abrupte terugkeer van een doodgewaande geliefde een gebeurtenis om met vreugde te begroeten? Of een catastrofe waartegenover men onmogelijk zijn houding kan bepalen?

Tot slot de Thyestes van De Wetten van Kepler (afb. 4), een jong gezelschap uit 's-Hertogenbosch dat reeds bewezen heeft zowel met de klassieken (Antigone, 1998) als met Claus (Een bruid in de morgen, 1995) goed uit de voeten te kunnen. De tragedie van Seneca, op wie Claus zich baseerde, gaat over de broers Atreus en Thyestes die verwikkeld raken in een met gruweldaden doorspekte vete. Dieptepunt is de bizarre moord die Atreus pleegt op Thyestes' zoons, een moord die eindigt met het serveren van de stoffelijke resten als ‘verzoeningsmaal’ voor zijn broer. Zoveel afschuwwekkends vraagt om stilering, en stilering is dan ook het sleutelwoord in deze interpretatie.

Op de manier waarop de onvolprezen Lidwien Roothaan indertijd bij het Haarlemse Carrousel met minimale middelen een maximaal effect wist te bereiken, zo doen de regisseurs Wim Berings en Dominique Hoste het bij De Wetten van Kepler. Vrijwel alle franje is weggelaten, er is volop ruimte om het niet getoonde te aan te vullen in de verbeelding, er is voortreffelijk spel van Chris Tates (Thyestes) en - de misschien qua typecasting iets te goedmoedige - Daan Hugaert (Atreus). Eigenlijk is het jammer dat de regisseurs het koor, gespeeld door twee studenten van de Fontys Academie voor Drama te Eindhoven, niet uit de tekst hebben weggeschreven. Deze Thyestes, dan nog slechts geconcentreerd op de twee broers en op Atreus' raadgever (Marcel Roelfsema) als tritagonist, zou daarbij ongetwijfeld aan zeggingskracht hebben gewonnen.

Maar dat is slechts een terzijde bij een voorstelling die net als de Alkestis van de Munchner Kammerspiele de toeschouwer niet loslaat. Want ook deze Thyestes roept vragen op: naar de neergaande spiraal van de wraak, naar de ‘redelijke’ proporties van een bestraffing, naar George Bush versus Osama Bin Laden. Voorstellingen als de laatste twee, die reeds in de zaal zoveel teweegbrengen en die vervolgens nog een tijd lang door je gedachten sluipen - meer mag ook de meest kritische toeschouwer van theater niet verwachten.

Jos Nijhof