Ons Erfdeel. Jaargang 45

Allemaal schilders

‘A thing of beauty is a joy forever’. Als de canon het toestaat tenminste. Want die onvaste verzameling met als vaste kern het allergrootste en waardevolste uit de kunsten is het richtsnoer voor het scheiden van kaf en koren. In Hans Kraans Dromen van Holland. Buitenlandse kunstenaars schilderen Holland 1800-1914 is behoorlijk wat kaf te vinden. Er

[p. 608]

staan tientallen schilderijen in waarvan de makers indertijd wel zullen hebben gedacht of gehoopt dat het kunst met eeuwigheidswaarde was. Niet dus. Wilhelm Gdanietz' Volendams Interieur met breiende vrouw, Jean-Léon Gérômes De tulpenmanie of Angelo Morbelli's De vlucht van Hugo de Groot in een boekenkist zijn wel mooie schilderijen, maar geen Grote Kunst.

Vanaf het begin van zijn werkzaamheden bij het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie heeft Hans Kraan zich intensief bezig gehouden met het onderzoek naar buitenlandse kunstenaars die in de negentiende en vroege twintigste eeuw Nederland bezocht hebben en naar de invloed van deze bezoeken in hun werk. Het resultaat van meer dan twintig jaar enthousiast onderzoek is nu vastgelegd in Dromen van Holland. Dit magnum opus is een doorlopend chronologisch verhaal geworden, waarin de grenzen van de ondertitel (1800-1914) in het eerste hoofdstuk al overschreden worden. De eerste afbeelding in het boek is Albrecht Dürers Gezicht op Bergen op Zoom, geschetst met een zilverstift tijdens zijn korte verblijf in de Lage Landen in juli 1521. Kraans eerste hoofdstuk over de Noordelijke Nederlanden als reisdoel in de eeuwen voor de romantiek eindigt bij de achttiende-eeuwse Grand Tour-reizigers. Zo'n Grand Tour was een reis naar Italië, meestal via Frankrijk of Duitsland, die de opvoeding van de gemiddelde Engelse jongeman van goeden huize moest completeren. Doel was een directe kennismaking met de overblijfselen van de antieke beschaving. De jonge gentlemen die via de Lage Landen naar het land ‘wo die Zitronen blühn’ trokken, waren vaak allesbehalve lovend over deze contreien. Op 21 juni 1780 komt de jonge Engelse schrijver William Beckford aan in Oostende en noteert: ‘allesbehalve een klassieke plek! Wanneer men naar boven kijkt doen bespottelijke Vlaamse daken zeer

George Hitchcock, Vaincu, olie op doek, 100 × 90,5 cm, Musée d'Orsay, Parijs.

aan de ogen, beneden ontmoeten uw blikken voornamelijk zelfvoldaan rondstappende Hollanders (sic) en barbiers van ondefinieerbaar ras.’ En een paar dagen later: ‘Nu, de hemel zij gedankt, Amsterdam ligt achter ons: hoe ik er kwam doet er geen zier toe.’ James Boswell, die van zijn vader eerst rechten moest studeren in Utrecht alvorens zijn Grand Tour echt te beginnen, omschreef Holland als ‘een donkere, waterige doorgang, die uiteindelijk naar een betoverende en schitterende grot leidt.’ Slechts zelden waren de Lage Landen in die tijd het einddoel van een artistieke expeditie. Dat laatste was wel het geval bij Sir Joshua Reynolds, die inspiratie kwam opdoen bij het werk van golden boys Rembrandt en Rubens. Het landschap kon minder op zijn bewondering rekenen: te veel rechte lijnen, te braaf geschoren bomen, te kunstmatig kortom. Zijn oordeel klinkt als een beschaafde echo van ‘Adieu canaux, canards, canaille’, Voltaires kreet van opluchting na diens voorlaatste bezoek aan Holland in 1740.

[p. 609]

Maar vanaf de romantiek keerde het tij. In Engeland had zich tegen het eind van de achttiende eeuw een bijzondere voorliefde ontwikkeld voor de Hollandse landschapsschilderkunst uit de voorafgaande eeuw. Turner bezocht in 1817 Aelbert Cuyps geboorteplaats Dordrecht en liet in zijn werk zien dat het rivierlandschap in de omgeving sinds Cuyp nauwelijks was veranderd. Nog later, onder invloed van het realisme, werden tot dan nauwelijks bekende meesters als Frans Hals en Vermeer van de vergetelheid gered. Ze kregen nu een zitje naast Rembrandt, Van Dyck en Van Ruisdael, die al veel langer populair waren bij verzamelaars en kunstliefhebbers. Nog tijdens de achttiende eeuw kreeg bijvoorbeeld Fragonard van de eigenaar van een landschap van Van Ruisdael de opdracht om ter verlevendiging van de compositie enkele figuurtjes toe te voegen.

Naast de belangstelling voor de Oude Meesters groeide in de tweede helft van de negentiende eeuw ook de aandacht voor de schoonheid van de Nederlandse steden en van het landschap. Wie in het Trippenhuis of het Dordrechts Museum door het raam keek, zag een landschap dat bijna identiek was aan dat op de schilderijen van twee eeuwen geleden. Hier had de industriële revolutie een aangename vertraging opgelopen. Schilders uit de rest van Europa en de Verenigde Staten trokken naar Nederland om er de polders, rivieren, steden, kusten, boeren, vissers, molens, klederdrachten en bollenvelden in beeld te brengen. Sommige artiesten verwezen in hun werk ook naar episodes uit de Nederlandse geschiedenis of deden hun uiterste best om de stijl en genres van de Oude Meesters te imiteren. De Amerikanen, na een eeuw onafhankelijkheid nog steeds op zoek naar een eigen identiteit, zagen in het ‘ongerepte’ Nederland een verloren moeder-land. Schilders als George Henry Boughton en Edwin Austin Abbey illustreerden voor Harper's New Monthly Magazine een reeks artikelen over het Zuiderzeegebied, met aandacht voor de folkloristische aantrekkingskracht van pittoreske dorpen als Marken en Volendam. De Franse impressionisten herontdekten Nederland als land van licht, lucht en water, waar het goed en plein air schilderen was. Toen Claude Monet in 1871 voor het eerst in Nederland kwam, verbleef hij in Zaandam. In een lange brief aan Pissaro schreef hij: ‘er is genoeg te schilderen voor een heel leven.’ En terwijl de ‘autochtone’ Haagse School het liever donker en stemmig hield, zag Monet bij zijn derde reis naar Nederland in 1886 voor het eerst de bloembollenvelden: ‘wonderlijk mooi, maar wel om de arme schilder gek te maken. Het is niet te doen met ons povere palet.’ Hij zou verschillende kleurrijke impressies van de bloemenzeeën schilderen, met molens of enkele zeilscheepjes op de achtergrond.

Kraan laat 400 pagina's lang talloze bekende en minder bekende kunstenaars aan het woord en vertelt over hun fascinatie voor Nederland en/of de Nederlandse kunst. Het is allemaal vakkundig en zwierig in kaart gebracht, 609 maar het boek is meer dan een kunsthistorische studie met een thematische invalshoek. Het is ook een gedenkteken voor talloze vergeten schilderijen. Veel van het afgebeelde materiaal werd in veilingcatalogi aangetroffen en een aanzienlijk deel daarvan werd in Dromen van Holland afgedrukt met de vermelding ‘huidige verblijfplaats onbekend’. We vinden er zowel het gladde Flower Girl in Holland (1887) van de eerder onbekende George Hitchcock als het ondeugende La belle Hollandaise (1905) van de zeer bekende Pablo Picasso, evenals het gestileerde La Hollandaise van de alweer een stuk minder bekende modernist Moïse Kisling. En zo gaat dat het hele boek door: poffermutsjes, klompen, tulpen, molens en dies meer passeren de revue, nu eens van de hand van grote namen als Max Liebermann of Henri Le Fauconnier, dan weer geschilderd door kleinere lieden als de Engelse dames Minnie Agnes Cohen en Edith Hume. Er is in dit boek geen plaats voor artistieke discriminatie. Groot, middelgroot en klein staan broederlijk naast elkaar. Kunstenaars die geen Eeuwige Roem beschoren is, mogen, omdat ze essentieel zijn voor de verhaallijn, even een paar rondjes meedraaien in de periferie van de groten.

Naar aanleiding van de publicatie van Dromen van Holland vond in het Haags Gemeentemuseum een tentoonstelling met dezelfde naam plaats. Een recensente had het over ‘Holland-kitsch’. Over het zaaltje waar werk van Monet, Signac en Kandinsky hing, schreef ze: ‘Hier zijn de echte schilders bijeengebracht.’ Voor Kraan zijn het allemaal schilders. Dat standpunt is misschien niet meer dan het wetenschappelijk mededogen van de kunsthistoricus, maar het lijkt me hier gepaster dan de onbarmhartige en al te gemakkelij-

[p. 610]

ke veroordeling door de kunstcriticus die met hedendaagse esthetische normen meet. Want alles van waarde is weerloos, ook en zelfs vooral als die waarde niet helemaal voldoet aan de normen en eisen van de canon.

Filip Matthijs

hans kraan, Dromen van Holland. Buitenlandse kunstenaars schilderen Holland 1800-1914, Waanders Uitgevers, Zwolle / RKD, Den Haag, 2002, 463 p.