Ons Erfdeel. Jaargang 45

Beeldende kunst

Een-tweetjes kunst

Van 30 maart tot 16 juni 2002 liep er in het Museum voor Schone Kunsten van Gent een tentoonstelling, getiteld Verwantschap & Eigenheid. Belgische en Nederlandse kunst 1890-1945. Gastcurator Marc Lambrechts selecteerde en leende eenennegentig werken. De meeste waren schilderijen, maar er zaten ook tekeningen, etsen, litho's, collages en sculpturen bij. Lambrechts presenteerde de kunstwerken per twee, met telkens één werk van een Nederlandse en één werk van een Belgische kunste-

[p. 603]

naar. Uitzonderingen hierop vormden het werk van enkele grensgangers en een werk uit 1938 van Georges Vantongerloo, dat niet in onderlinge confrontaties werd gepresenteerd.

Rond 1890 kijkt cultureel Nederland verbaasd op naar de zuiderburen. Jan Toorop, al vanaf 1884 lid van Les XX, absorbeert het Belgische symbolisme. Omgekeerd betekent Nederland in de late negentiende eeuw voor de Belgische kunstenaar vaak nog een vlucht uit de moderniteit. Na 1900 lonken de Nederlanders naar Duitsland en Frankrijk, terwijl de Belgische kunst een beetje indommelt. Rond 1910 sijpelt het kubisme binnen in Nederland, en in de handen van Theo van Doesburg en Piet Mondriaan ontluikt het grote verhaal van de abstractie. België schiet wakker in 1914. Gevlucht voor de oorlog ontdekken Gustave de Smet en Frits van den Berghe in Nederland het Duitse expressionisme en het Franse kubisme, en Georges Vantongerloo ondertekent er het manifest van De Stijl. In de jaren twintig volgt het surrealisme, met René Magritte en E.L.T. Mesens als sleutelfiguren. In Nederland slaat de stroming niet echt aan; daar kent het no-nonsense realisme van de Neue Sachlichkeit enkele jaren later meer weerklank.

Deze en andere krijtlijnen van de kunstgeschiedenis doorkruisten zes zalen van het Museum voor Schone Kunsten van Gent. De inrichting was sober maar twee vormgevers konden het niet laten sommige ruimtes een monumentaal karakter te gunnen, nog voor de kunst eraan te pas kwam. In de laatste ruimte bijvoorbeeld werden fragiele mensfiguren van Georges Grard en Mari Andriessen op een imposant, trapvormig verhoog geplaatst. De aura van goede kunst hoeft niet te worden aangezwengeld; die laat je liever gewoon intact. Goede kunst werd er trouwens wel getoond. Fernand Khnopff, George Minne, Gustave de Smet,

Afb. 1. Georges Creten (B 1887-1966), ‘De twee zussen. Simone en Lucienne’, 1926, olie op doek, 115 × 90 cm, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel.

Georges Vantongerloo, Charley Toorop en andere bekende namen hingen of stonden er broederlijk naast minder bekende. De herkomst van de bruiklenen varieerde enorm, blijkbaar weet Marc Lambrechts heel goed wat waar zit.

Een-tweetjes dus tussen België en Nederland, een subtiele provocatie aan het adres van de nuances van een academisch discours. In een eerste artikel van de catalogus licht Marc Lambrechts de spelregels toe. Lambrechts wilde de ‘flanerende bezoeker’ verwennen. Maar wat blijkt? Vooral hijzelf flaneerde intensief door allerlei verzamelingen en na een lovenswaardige queeste schudde hij een-tweetjes uit zijn mouw. En flaneren én een-tweetjes, samen gaat dat niet zo goed. De dialogen tussen een Belgisch en een Nederlands werk waren best wel interessant, maar niet voor een flanerende blik. Ze speelden vooral in op een kunsthistori-

[p. 604]

sche intuïtie, oftewel een academische blik, en net zoals Lambrechts eigenlijk al aangeeft - ‘de kunstwerken zouden in eerste instantie worden gekozen en geschikt door een onderlinge aantrekking, door het simpele feit dat werken soms op elkaar lijken en dus zichtbaar samen horen’ - waren de combinaties vaak te doorzichtig. De bal werd niet altijd teruggespeeld. Bij de ene bijvoorbeeld dook een vormentaal op, die bij de ande re netjes doorschemerde. Voor een kijker die flaneren wil, is dat een saaie bedoening. Zijn blik werd vastgepind op een frappant thema, compositie, koloriet of penseelvoering in Belgisch-Nederlands tweevoud.

Gelukkig doorbraken sommige een-tweetjes dit stramien. Een van de mooiste was te vinden in de laatste zaal. In 1926 schilderde Georges Creten De twee zussen, Simone en Lucienne (afb. 1). Dit werk hing naast Edgar Fernhouts Zelfportret met Rachel (Dubbelportret) uit 1932 (afb. 2). Beide doeken zijn evenwichtig opgebouwde dubbelportretten tegen een egale achtergrond, geschilderd in een realistische stijl. Op elk van beide schilderijen richt de blik van één van de twee figuren zich naar voren en kijkt de andere naar rechts. Als zoon van Charley Toorop en kleinzoon van Jan, was Edgar Fernhout opgegroeid in een voorhoede van de Nederlandse schilderkunst. Van zijn moeder erfde hij zijn scherpe zakelijke blik, die fel contrasteert met de wazige toets van Georges Creten. Tegenover de robuuste gelaatstrekken van Edgar en Rachel staan de blozende wangen en rozige neuzen van Simone en Lucienne. Fernhouts schaduwwerking op het lichaam is net geen schematische vertaling van de anatomie, terwijl Creten penseel en kleur veel meer de vrije loop laat.

Afb. 2. Edgar Fernhout (NL 1912-1974), ‘Zelfportret met Rachel’ of ‘Dubbelportret’, 1932, olie op doek, 100 × 65,5 cm, Centraal Museum, Utrecht, © SABAM Belgium 2002.

In de rest van zijn artikel zoekt Lambrechts voorzichtig naar die ene constante die Nederlandse en Belgische kunst verbindt. Ten slotte beschrijft hij nog kort de contacten tussen enkele Nederlandse en het Belgische symbolisten tijdens de jaren negentig van de negentiende eeuw en geeft hij een aanzet tot meer onderzoek naar die sleutelfase in het oeuvre van Jan Toorop. De vier overige artikelen in de catalogus gaan dieper in op de Belgische en Nederlandse kunst vanaf 1890, het jaar waarin Vincent van Gogh stierf, tot 1945, het jaar waarin de oorlog eindigt, Cobra ontstaat en

[p. 605]

er in de Jeune Peinture Belge opnieuw abstractie ontluikt. De theorieën en de stijlen zijn bekend, ze dienden alleen nog netjes te worden gesitueerd in het culturele landschap van de Lage Landen, bevolkt door een reeks verzamelaars en galeriehouders. De vier auteurs brengen weinig vernieuwende inzichten, maar hun artikelen schetsen een helder beeld van de belangrijkste kunststromingen in Nederland en België en de artistieke contacten tussen de twee landen. Lieske Tibbe geeft vooral aan de hand van brieven en recensies een levendige schets van het neo-impressionisme en symbolisme rond 1900. John Steen plaatst het ontstaan van De Stijl, de intuïtie van Piet Mondriaan, de kleurentheorieën van Theo van Doesburg en Georges Vantongerloo en de Antwerpse avant-garde rond Jozef Peeters naadloos in een relaas waarin hij hun onderlinge contacten belicht. Het verhaal van het expressionisme tussen 1910 en 1930 wordt verteld door Piet Boyens en Johan de Smet ten slotte gaat in op de ‘realismen’ in België en Nederland tijdens de periode 1925-1945.

In het eigenlijke catalogusgedeelte bespreekt Marc Lambrechts tot besluit alle tentoongestelde werken en licht hij elk een-tweetje of elke grensganger kort toe. Zijn beschrijvingen zijn lyrisch, maar gelukkig laat Lambrechts zich zelden verleiden tot lichtzinnige grensmarkeringen tussen Nederlandse en Belgische kunst. Bij een een-tweetje landschappen van Constant Permeke en Hendrik Chabot -‘ademt het vruchtbare land van de een rust en grootsheid, bij de ander hangt boven het weerbarstige veld een sombere zwaarte die men calvinistisch moet ondergaan’ - gaat hij even uit de bocht, maar meestal getuigen zijn tekstjes van een scherp inzicht in kunstenaar en werk. Naast reproducties in kleur van de tentoongestelde werken bevat de catalogus meer dan honderdvijftig zwart-witillustraties van uitgebleven confrontaties en werken die het betoog van de vijf auteurs ondersteunen.

Lars Kwakkenbos

marc lambrechts (red.), Verwantschap en Eigenheid. Belgische en Nederlandse kunst 1890-1945, Marot-Tijdsbeeld, Gent / Amsterdam University Press, Amsterdam, 2002, 240 p.