Ons Erfdeel. Jaargang 45

Antoon Coolen, de Brabander

In de groeiende serie schrijversbiografieën komen de Nederlandse Brabanders goed aan bod. Na Anton van Duinkerken, het boegbeeld van de jonge katholieken uit de eerste helft van de twintigste eeuw, kreeg A.M. de Jong, de socialistische succesauteur, zijn papieren monu- 599 ment. Nu komt Antoon Coolen daar nog bij, de onorthodoxe katholieke verteller die lange tijd gold als de vertegenwoordiger bij uitstek van de regionalistische literatuur in Nederland.

Toen Antoon Coolen zeventig jaar geleden zijn roman Kinderen van ons volk publiceerde, veroverde hij spoedig een groot lezerspubliek in binnen- en buitenland. Het is hem jarenlang trouw gebleven. In het begin van de jaren vijftig behoorde hij tot de meest gelezen auteurs van Nederland. Ook in Vlaanderen werd hij als ‘een van de onzen’ beschouwd, een leerling uit de school van Streuvels en Timmermans.

Onder het geweld van de aanstormende nieuwe generatie en van het grondig veranderende naoorlogse Brabant is zijn naam naar de achtergrond geduwd. Af en toe blonk hij weer eens op, bij gelegenheid van een verfilming of een televisiefeuilleton, maar altijd in het ouderwetse sfeertje van ‘de heimatverteller’. Een vijftal jaren geleden keek men even verrast op, toen in Frankrijk een heruitgave kwam van een roman die was vertaald door de grote Provençaal Jean Giono. Zijn Franse versie van De Goede Moordenaar werd in Le Monde des Livres ronduit een Chef d'Oeuvre genoemd. Een herleving van de Meester is daar in de Nederlanden niet op gevolgd.

Deze biografie is het geduldige werk van een socioloog, Cees Slegers, een Brabander uit Vught. Jaren geleden werd hij getroffen door de opmerking dat er over Coolen nog geen grote biografie bestond. Hij besloot ze zelf te maken. Toen hij daar mee bezig was, bleek er een doctoraat in te zitten. Onder leiding van hoogleraar Wiel Kusters heeft hij een proefschrift gemaakt, waarop hij in november 2001 aan de Universiteit Maastricht is gepromoveerd.

[p. 600]

Antoon Coolen (1897-1961).

Coolen zal zich bij dit nieuws misschien wel even omgedraaid hebben in zijn graf. Ijdelheid was hem niet vreemd, hij wilde graag geëerd en gehuldigd worden, maar hij huiverde bij de gedachte aan onthullende kunstenaars-biografieën. Belangrijk was alleen het artistieke werk zelf. Persoonlijke papieren waar indiscrete biografen later konden in snuffelen, werden liever op tijd verbrand. Gelukkig heeft hij zijn eigen raad niet gevolgd.

Na de analyse van boeken, tijdschriften en ontelbare krantenartikels kon de biograaf gaan putten uit enkele rijke correspondentiebronnen. Om te beginnen was er de uitgebreide briefwisseling die de jonge Coolen in de jaren 1914-1922 voerde met de integralistische priester Wouter Lutkie. Uit dit belangrijke archief bleek hoe vroeg Antoon Coolen al bezeten was door zijn schrijverschap. ‘Worsteling’ met het katholieke geloof, twijfels aan officiële waarheden en belangstelling voor ‘andersdenkenden’ zijn andere kenmerken die hem altijd zijn bijgebleven.

Een tweede belangrijke correspondentie was die met Anton van Duinkerken, zijn geloofs- en streekgenoot, die Lutkie als raadsman zou opvolgen en met *ie hij levenslang bevriend is gebleven. Van Duinkerken ontwikkelde zich in de jaren twintig en dertig snel tot een voorman in de emancipatiestrijd van de katholieken in het algemeen en van de Brabanders in het bijzonder. Hij spoorde Coolen altijd weer aan, in die beweging een rol te spe len en verdedigde trouw wat hij beschouwde als de katholieke aspecten van Coolens kunst, ook als de schrijver zelf die aspecten niet zo benadrukte.

Een derde, minder bekende getuige van Coolens evolutie was de Hilversumse journalist Piet Oomes. Dankzij de openhartige communicatie tussen beiden kon Slegers heel wat gegevens bijeenbrengen. Ten slotte was er sinds de jaren dertig de briefwisseling met de Brabantse dichter Louis de Bourbon (afstammeling van Naundorff, troonpretendent van Frankrijk) en niet het minst met de Vlaamse prozaïst Stijn Streuvels voor wie Coolen een grote bewondering had en met wie hij graag werd vergeleken. De lectuur van Streuvels heeft al zeer vroeg een diepe stempel gedrukt op zijn artistieke opvattingen en stijl. Hij moet zeker aan de taal van de West-Vlaming hebben gedacht toen hij zelf op zijn beurt een heel eigen idioom creëerde.

In het leven van Antoon Coolen zit stof voor een kunstenaarsroman vol discussies en menselijke spanningen. Het zou ook voor een deel een oorlogsroman en een psychologisch familieportret kunnen worden. Dr. Slegers hield zich natuurlijk bij een zakelijk verslag van zijn studie, klaar en verhelderend, met hier en daar een persoonlijke opmerking die van sympathie getuigt.

Antoon Coolen was de derde in het grote gezin (zeven kinderen) van een brouwersknecht en winkelier. Hij werd op 17 april 1897 geboren in het Limburgse Wijlre, maar zijn ouders waren Brabanders die terugkeerden naar hun streek van herkomst, de Peel, toen Antoon zes jaar oud was. Zij vestigden zich in Deurne, in die dagen een landelijk dorp in een arme streek. Antoon groeide er op in een besloten katholiek milieu. Toch kon hij er de invloed ondergaan van een liberaliserende, kritische onderwijzer, de regionale historicus Ouwerling. Na het gymnasium begon Coolen mee te werken aan een blad dat door Ouwerling werd geredigeerd en in 1914 bundelde hij een aantal kolommen uit dat blad. Het boekje werd opgemerkt door de 27-jarige Lutkie, die zich als zijn geestelijke raadsman wilde opwerpen. Tussen beiden gaapte evenwel een ‘onoverbrugbare kloof’: Lutkie wilde preken, bekeren en een beweging losmaken; Coolen wilde in de literatuur ontroeren en deernis met ongelukkigen opwekken.

[p. 601]

Na enkele mislukte journalistieke proeven, trok de jonge man in 1919 naar Hilversum waar hij in groteske omstandigheden werkte voor een katholieke krant die maakte dat hij ten slotte de journalistiek ging haten als de pest. Krantenwerk zag hij nog slechts als een opstapje naar het ‘echte’ schrijven. In 1927 publiceerde hij zijn eerste bundel korte verhalen, Lentebloesem, een jaar later gevolgd door Kinderen van ons volk, een boek dat gold als ‘de eerste moderne rooms-katholieke roman in Nederland’. Het succes van dit werk maakte het hem mogelijk zich in 1932 als zelfstandige auteur te vestigen. Hij keerde terug naar Brabant. Terwijl hij nu het ene boek na het andere publiceerde, bleef hij cursieve kronieken leveren aan de plaatselijke pers.

In 1929 was hij gehuwd met de onderwijzeres Gerda de Jong (1901-1964). Zij kregen drie zonen met namen die wezen op Coolens bewondering voor grote Vlaamse auteurs: Stijn (Streuvels), Guido (Gezelle) en Felix (Timmermans). Later zou er nog een vierde zoon komen, Peter.

Een belangrijk deel van zijn literaire werk situeerde Coolen in de Peel, zoals hij die in zijn jeugd had leren kennen. Romans als Peelwerkers en De Goede Moordenaar brachten hem in het middelpunt van een grote discussie over het regionalisme, in een tijd waarin de ‘bloed en bodem’-theorie in Duitsland opgeld begon te maken. Van nature was hij geen polemist en hij hield zich dan ook liefst afzijdig van dergelijke discussies. Dat deed Felix Timmermans nog meer. De Lierenaar bewonderde het werk van zijn jonge collega en introduceerde hem bij zijn eigen Duitse uitgever, Anton Kippenberg van Insel-Verlag in Leipzig. Dat was de start van een groot succes in Duitsland. Kippenberg is altijd een vriend van Coolen gebleven, ook toen er onder de oorlog een speciale editie van Brabanter Volk (vertaling van Kinderen van ons Volk) voor de Duitse soldaten verscheen.

De bezetting van Nederland schokte Coolen diep. Toen men hem polste voor een belangrijke literaire onderscheiding uit Hamburg wees hij die dan ook af. Andere toenaderingspogingen volgden en mislukten. Ten slotte weigerde hij lid te worden van de door de bezetter ingestelde ‘kamer’ voor letterkundigen. In het laatste oorlogsjaar weigerde hij dienst bij Duitse verdedigingswerken en moest onderduiken, terwijl zijn huis door collaborateurs werd geplunderd. Ook dit heeft hem voor lange tijd getekend.

In de jaren vijftig was Coolen uitgegroeid tot dé vertegenwoordiger van Brabant, overal welkom en geëerd. In zijn persoon kwamen ‘het Brabantse, het nationale en het katholieke samen,’ zo vonden zijn streekgenoten.

Coolen was 64 jaar toen hij op 11 oktober 1961 uit een trein viel. In een van die buien van geestelijke afwezigheid, die hem in die tijd konden treffen, moet hij een verkeerde deur hebben geopend. Hij overleefde de val twintig dagen. Over dat ongeval deden later allerlei geruchten de ronde. De waarheid is dat hij, terwijl hij schijnbaar herstellende was, door een hartaanval werd getroffen. Coolen kreeg een prinselijke begrafenis, met alle eer van een aloud Brabants gilde.

In dit bewogen schrijversleven ziet de biograaf een rode draad die hij meer dan eens benadrukt. Ondanks het engagement dat hij in bepaalde episodes vertoonde, ondanks het zonnetje waar hij zich graag in koesterde, wilde Coolen altijd ‘een beschouwer en een buitenstaander’ blijven. Dat heeft men volgens de biograaf totnogtoe te weinig gezien.

Coolen weigert zich al vroeg te laten indelen bij een partij of ideologie. Zijn helden dragen ook geen leer uit. Hij wil van jongs af ‘boeken schrijven waarin de lezer meeleeft met het vallen en opstaan van de personages.’ Dus zal hij zich niet voegen naar wat bepaalde instanties en zedenmeesters van de literatuur eisen. Zelfs een voor die tijd progressieve katholiek als Anton van Duinkerken kan hem niet altijd meekrijgen. Godsdienst en religie kunnen in zijn werk wel een rol spelen, ‘maar dan meer als een natuurlijk gegeven, als het klimaat van een dorp in Oost-Brabant in die tijd.’ Slegers noemt hem daarom zelfs ‘een vrijdenker in gebondenheid.’

Zijn houding tegenover de ‘volkse’ opvattingen in de late jaren dertig is ons niet altijd zo duidelijk. Hij bemoeit zich niet te veel met het debat maar in zijn werk zitten elementen die tot dubbelzinnigheden kunnen leiden. Niet verwonderlijk dus dat sommigen op een gegeven moment denken dat zij hem zullen kunnen inpalmen. Over een van zijn toneelstukken, De vier jaargetijden, schrijft hij zelf aan zijn Duitse vertaler dat de grondgedachten zijn ‘de reinigende kracht van het natuurgebonden leven, de zedelijke waarde der grondgebonden-

[p. 602]

heid, en de zin van den overgeleverden levensgeest der vaderen.’ Dat is taal die men toen in ‘volkse’ kringen goed meende te verstaan.

Daarmee wil zeker niet gezegd zijn dat Coolen toen of later ‘fout’ dacht. Er blijkt alleen uit hoe complex alles in die tijd was en hoe een normale verbondenheid met volk en streek in een bepaalde context verdacht kon worden gemaakt. En hoe de taal werd aangetast.

Een delicaat geval dateert uit 1943, toen het toch al lang duidelijk was wat de bezetter wilde. Coolen, die in 1940 al de Rembrandt-prijs afwees en later geen lid van de Kultuurkamer wilde worden, solliciteerde in 1943 zowaar voor het ambt van burgemeester. Hij zowel als enkele goedwillende raadgevers dachten werkelijk ‘dat er een mogelijkheid was redelijk zelfstandig als burgemeester binnen deze nieuwe orde te kunnen functioneren.’ Later moet hij beseft hebben dat hij in die ‘accommodatie’ een paar stappen te ver was gegaan. Na de oorlog schrijvende over zijn ervaringen en over de houding van anderen, verzweeg hij dit feit. Ondertussen kon hij streng oordelen over iemand als Felix Timmermans, die in het begin van zijn loopbaan zoveel voor hem had gedaan.

Denkende aan Timmermans, krijg ik de indruk dat Cees Slegers de relatie met deze kunstenaar minimaliseert. Uit de briefwisseling tussen beide schrijvers blijkt nochtans een hartelijke verhouding. Trouwens, de houding van Coolen tegenover Vlamingen in het algemeen lijkt mij onderbelicht. Men kende hem over de grens niet alleen als een verteller ‘in de geest van Timmermans en Streuvels.’ Op ontelbare Vlaamse feesten heeft het Volkstoneel van de legendarische Staf Bruggen de toneelbewerking van Kinderen van ons volk gespeeld, met zulk een kracht en een accent, dat men het aanvoelde alsof het werkelijk over het Vlaamse volk ging. De Vlaamsgezinden beschouwden Coolen al vlug als een geestesgenoot. Coolen gaf daar zelf aanleiding toe. In het begin van de jaren dertig trad hij in Vlaanderen op aan de zijde van professor Geyl, de historicus die de federalisten steunde. Samen met Geyl werd Coolen op een bepaald moment door de Belgische politie over de grens gezet. Dat moet toch meer zijn geweest dan een politiek misverstand... Toen Van Duinkerken in 1936 in Leuven een eredoctoraat kreeg, schreef Coolen in de Bossche Courant dat een Nederlands-Vlaamse eenheid ‘in de culturele, volkse zin niet meer tegen te houden’ was. Op het einde van de jaren dertig sprak hij op de grote Conscience-herdenking in Antwerpen en gebruikte voor die tijd en voor een Nederlander radicale taal: de eenheid van de Zuidelijke Nederlanden was ‘dieper geworteld en standvastiger (...)’ dan de huidige staatkundige eenheid, het was ‘de gemeenschap der kinderen ener volkseenheid.’ Slegers noemt dat ‘obligate’ uitspraken uit die tijd, te vergelijken met de frasen over het verenigde Europa in onze tijd. Dat lijkt interpretatie van vandaag. In de Vlaams-nationalistische of ‘Dietse’ geest die toen heerste, moet het anders geklonken hebben.

Kort nadien heeft Coolen op de IJzerbedevaart gesproken. Slegers benadrukt dat hij daar lucht gaf aan zijn pacifisme. Jazeker, maar in het Diksmuide van toen was dat onafscheidelijk verbonden met een bepaald flamingantisme.

Kortom, het zou goed en verhelderend zijn geweest, mocht op de achtergrond een schets gestaan hebben van de toenmalige betekenis van de Brabantse gedachte, zoals die aan weerszijden van de grens leefde, van de contacten tussen Vlaanderen en Nederland en van de wijze waarop de kring rond Van Duinkerken sympathiseerde en bij gelegenheid deelnam aan wat wij nu de Vlaamse emancipatiebeweging noemen. Tien bladzijden méér, die konden er nog wel bij.

Gaston Durnez

cees slegers, Antoon Coolen 1897-1961. Biografie van een schrijver, Uitgeverij Stichting Zuidelijk Historisch Contact Tilburg, Tilburg, 2001, 656 p.