Ons Erfdeel. Jaargang 45

De uitgemolken koe

In 1999 verscheen Nagelaten sonnetten, het poëziedebuut van Jan Lauwereyns. De bundel werd door de verzamelde poëziekritiek de hemel in geprezen. Zelfs Dirk van Bastelaere daalde van zijn troon af om in de boekenbijlage van De Morgen hoogstpersoonlijk zijn goedkeuring aan de bundel te geven. Als dat gebeurt, dan weet men in Vlaanderen dat het menens is. Lauwereyns werd dan ook in een mum van tijd ondergebracht bij andere postmoderne dichters ‘van de tweede generatie’.

Nagelaten sonnetten is een bundel die vooral het vastleggen van de werkelijkheid in de poëzie als onderwerp heeft. De toon in de gedichten is die van de anekdotiek en de vertelling, maar Lauwereyns geeft aan elke anekdote wel een draai en stelt de mogelijkheid om de werkelijkheid in poëzie vast te leggen ter discussie. In het gedicht ‘Vroeg meesterwerk’ bijvoorbeeld kleurt de ik-figuur al op prille leeftijd de werkelijkheid op een heel eigen manier in:

(...) In het foute
kunstwerk aten twee gele paarden zwarte
peren op. Ik leerde op nummer schilderen
met vroeg er ingepompte afkeer voor
eenvoud.

[p. 594]

Die afkeer voor eenvoud is een ambigu gegeven, want als er één dichter is die eenvoudige taal gebruikt, dan is het wel Lauwereyns. Maar zoals zo vaak in de poëzie schuilt de complexiteit bij Lauwereyns niet in het gebruikte vocabularium, maar wel in de manier waarop de dichter het gebruikt.

Uiteindelijk blijkt Nagelaten sonnetten ook te gaan over de vraag naar het waarom van het dichten. De ik-figuur in Lauwereyns' debuutbundel is vaak een observator, die niet zelden met het fototoestel de werkelijkheid te lijf gaat. De zinloosheid en onmogelijkheid van dit soort ‘verslaggeving’ van de werkelijkheid drijft Lauwereyns ertoe op het einde van de bundel de tijd op te roepen om het van de dichter over te nemen, opdat die zich niet langer zou bezighouden met het neerschrijven van herinneringen ‘(...) in gedichten die niet snel / van toepassing willen zijn.’ (‘Splash’).

Toch deed de dichter Lauwereyns er niet het zwijgen toe. Meer nog: zijn eind 2001 verschenen bundel Blanke verzen sluit in meer dan een opzicht aan bij de eerste. Zo is ‘Het zwijgen van de dichter’, de eerste van twee grote afdelingen van de bundel, een voortzetting van enkele gedichten uit de eerste bundel. De zestien gedichten van deze afdeling zijn nog het best te vergelijken met een ingewikkelde postmoderne filmplot, waarbij verschillende verhaallijnen op ingenieuze wijze met elkaar vervlochten worden totdat het onderscheid tussen de verschillende verhalen begint te vervagen. De cyclus gaat over de zoektocht van een in een muilezelin veranderde ik-figuur naar de verdwenen dichter Uwe Yser. Maar evengoed zijnde gedichten te lezen als de zoektocht van een verlaten Eurydice naar haar verscheurde Orpheus, als een tocht in het voetspoor van het legendarische filmkoppel Clark Gable en Carole Lombard en zelfs als een langgerekte nachtmerrie waaruit de ik-figuur slechts kan ontsnappen door wakker te worden of te sterven:

Ik tastte naar mijn keel maar voelde niets.
Helemaal niets. Lucht.
Ik voelde een zware klomp
branden in mijn maag.
Maar toen ik over de pijnwouwrijven,
>greep ik los door mijn buik.

Jan Lauwereyns (^o1969)

‘Het zwijgen van de dichter’ is bij momenten bijzonder indrukwekkend, omdat de lezer voortdurend op het verkeerde been wordt gezet. Lijkt Uwe Yser (de naam lijkt overigens een soort anagram van de naam van de dichter zelf) het ene moment nog op de dichter Orpheus die, anders dan in het klassieke verhaal, overal door zijn geliefde gezocht wordt, het volgende moment is hij veranderd in een koelbloedige moordenaar die door de politie gearresteerd en weggeleid wordt. De voortdurende metamorfose eindigt in de vertwijfelde vraag van de vrouwelijke hoofdpersoon van de cyclus: ‘Hoe kon ik nu dood zijn?’. Het is een vraag waar ook de lezer mee blijft zitten. Is het hoofdpersonage een door Uwe Yser vermoorde geliefde? Een geest? Wat Lauwereyns in zijn eerste bundel ook mag beweren over zijn eigen gedichten, als lezer heb je aan deze nieuwe gedichten wel degelijk ‘een vette kluif’.

Des te intrigerender is daarom de tweede afdeling van de bundel, ‘Blanke verzen’. In die afdeling zijn we ooggetuige van een writer's block van de dichter. Lauwereyns herschrijft er een van de bekendste poëticale gedichten uit de Nederlandse poëzie, ‘De dichter is een koe’ van Achterberg:

Denkend aan een beetje gouda of een beetje brie
slapen in duistere nissen de onvermoeibare muizen die
straks - als ik het goed heb - rond middernacht

[p. 595]

 

alles wat via een lange omweg langs vieze buizen

 

al gauw bijzonder leuk is, of ongemeen lekker, zacht-

 

jes van de keuken naar betere bestemming verhuizen.

In feite is dit een banaal gedicht, al doet alles vermoeden dat er in dit geval opzet in het spel is. De flauwe woordspelingen (‘duistere nissen’), de al even triviale woordkeuze en het op zijn zachtst gezegd weinig innoverende rijmschema maken dit gedicht tot een vrij ongeïnspireerd stuk maakwerk zonder al te veel pretentie. In de gedichten die op ‘De dichter is een koe’ volgen, gaat Lauwereyns steeds opnieuw in op het gegeven van de inspiratie en het ontbreken ervan. In het gedicht ‘Ars poëtica’ plagieert Lauwereyns opzettelijk het gedicht ‘Diaspora’ van Achterberg en in de drie gedichten tellende cyclus ‘Biologie van de dichterlijke ziel’ onderzoekt hij als wetenschapper de hersenactiviteit van de dichter en het mechanisme van de inspiratie (zonder veel succes, overigens).

Die gedichten vormen dan ook de eigenlijke kern van de bundel. Lauwereyns schreef aan een Japanse universiteit een proefschrift over doelgerichte visuele waarneming en is nu wetenschappelijk medewerker aan een Amerikaanse universiteit. In ‘Biologie van de dichterlijke ziel’ raakt de dichter Lauwereyns in conflict met de wetenschapper: het gebrek aan inspiratie wordt onderwerp van Lauwereyns' gedichten, die steeds prozaïscher worden en lijken te bezwijken onder de druk van het wetenschappelijke, louter beschrijvende taalgebruik. Er is dan ook geen groter verschil denkbaar dan dat tussen Achterberg en Lauwereyns. Achterberg was bijzonder productief en het schrijven was voor hem vaak inderdaad even vanzelfsprekend als het geven van melk dat is voor een koe. Bij Lauwereyns is de dichter als melkkoe uitgemolken: hij is nog slechts in staat om ongeïnspireerde, plagiërende en naar het proza neigende gedichten te produceren. Lauwereyns is de postmoderne dichter die zichzelf voortdurend ‘op de staart trapt’, de dichter bij wie de onmogelijkheid van het dichten uiteindelijk het enige onderwerp van de poëzie wordt. Lauwereyns zit gevangen in een spiegelpaleis van zelfreflectie en hyperbewustzijn, waarin de wetenschappelijke benadering van de werkelijkheid raids begint uit te voeren op de poëzie.

De laatste cyclus van de bundel is getiteld ‘Wie is bang?’ en bevat drie gedichten: ‘Geel’, ‘Rood’ en ‘Blauw’. Aan de hand van de drie genoemde kleuren ensceneert Lauwereyns er de zelfmoord van de dichter die op zoek is naar het ‘blanke vers’, het ideale en woordenloze gedicht dat meteen ‘het zwijgen van de dichter’ zou betekenen:

[...] met wat bloedrode inkt uit je polsen
vorm je welgeteld
één onderwerp, ik,
één werkwoord, dood,
en één lijdend voorwerp,
mij.

Zo wordt het hyperbewustzijn van de dichter op het einde van Blanke verzen zelfdestructief en wordt de dubbelzinnige betekenis van de titel duidelijk. Blanke verzen is dan ook een bijzonder symptomatische bundel voor de postmoderne poëzie in het algemeen en voor de problemen die ze zich op de hals haalt.

Pieter van Dyck, Aspirant FWO Vlaanderen

jan lauwereyns, Blanke verzen, Lannoo, Tielt, 2001, 72 p.
jan lauwereyns, Nagelaten Sonnetten, Manteau, Antwerpen, 1999, 56 p.