Ons Erfdeel. Jaargang 45

Op wie lijkt meneer Taats?

Het omslag van Jacq Vogelaars nieuwe boek, Taats onder mannen, is een statement. Twaalf tekeningetjes van menselijke figuren staan erop. Het colofon vermeldt niet wie de tekenaar is, maar het gaat om Henri Michaux. In 1972 verscheen diens Verschijningen als vijfentwintigste aflevering van de ‘Meulenhoffreeks’ met twintig van dit soort figuurtjes. Niet dezelfde.

Een en ander is niet toevallig, al was het alleen omdat in dezelfde reeks Vogelaars Kaleidiafragmenten als negende deel verscheen. Michaux en zijn creatie Monsieur Plume spelen een belangrijke rol in het inleidend essay van Vogelaar bij Raster 77 (1997), ‘Meneer & Co’, een aflevering die twee nummers later een stoet van Nederlandstalige auteurs bleek te hebben geïnspireerd tot eigen meneertjes. Sommige zijn zo enthousiast geworden dat ze doorzetten en intussen een boek over hun mannetje hebben gepubliceerd.

Het meneertje van Vogelaar zelf in Raster 79 vond ik nogal teleurstellend, niet omdat hij onderdeed voor zijn collega - Taats is zowel inhoudelijk als stilistisch een boeiende creatie - maar ik kende de stukjes al uit een oude Raster-aflevering (1985). Het eerste deel daarvan had Vogelaar bovendien in 1988 als ‘Verschijning van meneer Taats’ opgenomen als sluitstuk van zijn bundel Verdwijningen.

Maar met Taats onder mannen revancheert Vogelaar zich dubbel en dwars. Een pil van 286 pagina's, waarmee hij niet alleen zijn Nederlandstalige collega's overtreft, maar ook een substantiële bijdrage aan de traditie van Michaux & Co levert. Met ‘Verschijning van meneer Taats’ deze keer als opening, dat wel.

Eén ding begrijp ik niet helemaal. In het ‘Achteraf’ bij Taats onder mannen vertelt de auteur hoe hij in 1984 de eerste schetsen maakte. Maar het wordt niet duidelijk dat de diverse verschijningen van Taats veelal dezelfde waren. En als Vogelaar stelt dat oudere Taatsen het niet hebben gehaald? Een paar kleinere uit 1985 zijn inderdaad niet opgenomen in Taats onder mannen. Andere zijn aangepast. Zo verscheen in Raster 71 (1995) ‘Een andere man’, naar aanleiding van een aquarel van Co Westerik. Deze tekst heet nu ‘Taats wordt bezocht’. Daarin is de verwijzing naar Westeriks werk verdwenen, maar de tekst is verder identiek, op twee passages na.

Ik laat die volgen. De eerste:

‘Het is een man die ik goed gekend heb, vriend Taats, het is terug in de tijd en zijn naam was natuurlijk anders: iemand die ik zo goed kende als mijn broer, die ik kende als een soms wat ongedurige, misschien wel wispelturige of zelfs onberekenbare, maar doorgaans flegmatieke man, voor mij een voorbeeld van iemand die zichzelf altijd, wat er ook gebeurt, in de hand heeft.’

[p. 592]

De tweede:

‘Forse man, hoekig en veelkantig, veel mens, zijn bouw is naar zijn vak gaan staan, handen die van alles aanpakken, ogen die niet op stelen maar ingekeerd verzonken in de puimstenen kop, haar als een vlammende heuvel; een en al camouflage in het land van Gog en Magog.’

Dat de laatste passage verdween, kan te maken hebben met het uiterlijk van Taats, dat hier te expliciet is beschreven. Net als de ‘mevrouw Taats’ uit 1985 hem te veel vastpint. De eerste passage zou Taats misschien te dicht bij de verteller hebben gebracht. Het blijft jammer dat Vogelaar die heeft geschrapt, want hij heeft wel andere gegevenheden aan Taats gekoppeld die wij als lezer verbinden met wat we uit interviews en beschouwingen over zijn leven weten. Zo hebben sommige Taatsen een dochter en kennen zij en andere de verschijningen van de stad Amsterdam in diverse tijden en ruimtes op hun duimpje. Andere beleven avonturen in het Zuiden van Nederland op locaties die we kennen uit de rest van Vogelaars oeuvre.

Is Taats een ‘mannetje’? Bij deze term denk je vooral aan beeld, niet aan taal. Je associeert hem met Monsieur Hulot in films van Jacques Tati of Mister Bean van Rowan Atkinson. Zoals we weten had ook Samuel Beckett veel interesse in de mannetjes die Buster Keaton speelde en strikte hij de oude acteur in 1965 voor zijn Film. Maar meneer Taats is meer taal dan beeld, al moet dit niet te letterlijk worden opgevat. Taats onder mannen bevat een groot aantal woordspelingen en zowel hoofdfiguur als verteller reflecteren op woorden en uitdrukkingen. ‘Noem mij eens een concreet voorbeeld’ kan hen tot grote woede drijven, om een concreet voorbeeld te noemen.

Toch beleeft Taats vooral dingen. Al is ook deze term niet helemaal juist. Taats is een proef-persoon, een term die Vogelaar zelf in 1996 in Raster gebruikte over Plume. De meneer uit de traditie die Vogelaar volgt, is een personage dat in elk nieuw verhaal weer opnieuw wordt uitgevonden, dan wel zichzelf opnieuw uitvindt.

Alle opgetelde Taatsen zijn complementair, maar tegenstrijdig. De ene gedaante klopt niet met de andere. De antagonist in het ene verhaal lijkt op een Taats uit een ander en omgekeerd. Wanneer een antagonist weer terugkeert in een volgend verhaal, bevindt hij zich in een volledig nieuwe omgeving. Die omgeving

Jacq Vogelaar (^o1944).

verandert ook telkens van stijl. Het is daarom goed dat Vogelaar bij Taats onder mannen het alfabet als ordening heeft genomen, want het gaat volstrekt niet om een verhalenbundel, laat staan om een roman. Drie Taatsen heeft Vogelaar overigens in dichtvorm gevat. Een ontwikkeling die al langer in Vogelaars werk aan de gang is: hij rondt zijn proza meer af dan vroeger.

Door de losse structuur lijkt Taats onder mannen sterk op vroeger werk als Verdwijningen. Je zou kunnen zeggen dat Taats de structuur is voor een werk als Verdwijningen. Daarom krijg je als lezer sterk de indruk dat Taats een modus is om allerlei belevenissen te verwerken van de auteur zelf, verhalen die hij van anderen heeft gehoord of heeft gelezen. De vorm van deze anekdotes is die van de overdrijving, de omkering of tot in het absurde doorvoeren van een idee. Het geheel doet soms denken aan het werk van voorgangers als Henri Michaux, Paul Valéry, Carl Einstein, of aan Italianen als Giorgio Manganelli en Luigi Malerba en vooral halo Calvino. Misschien is het chauvinistisch, maar ik meen een enkele keer behalve Remco Campert ook Sybren Polet en Jan G. Elburg te zien passeren.

De proeven die de verteller met Taats uithaalt of die de meneer zelf bedenkt, zijn soms hilarisch, soms uiterst lucide. Fantasie hoeft niet uitsluitend tot tovenaars, heksen of aliens te leiden. Daarom is Taats ook een meneer. En geen ‘heer’, zoals het achterplat van Taats onder mannen abusievelijk vermeldt. Een heer wil te graag opvallen, is een persoonlijkheid, en voor zijn belevenissen moeten we bij een

[p. 593]

andere Bezige Bij-auteur zijn: Marten Toonder. Taats is te proteïsch, te kameleontisch en te cerebraal (en het omgekeerde daarvan).

Het meeste plezier heb ik beleefd aan een tocht van gestrande metroreizigers door de jungle van de Bijlmer, de opmerkelijke beschrijvingen van een hartoperatie en een hondenkar en de kafkaeske belevenissen in een buitenlandse stad. De wereld van Taats is soms realistischer dan die in het hoofd van gewone stervelingen. De antagonist van ‘Taats in de grachtengordel’ bijvoorbeeld is een advocaat. Geen schrijver.

Een ander voorbeeld van Taatsiaans (Vogelariaans?) realisme. Toen ik eind jaren zeventig Vogelaars Raadsels van het rund las, bedacht ik dat Janus nooit een achternaam kon zijn. Kort daarna keek ik uit een Amsterdamse tram naar buiten en zag een meubelhandel met de naam JANUS.

Deze keer zocht ik de naam Taats op in het telefoonboek. Want hij klinkt wel statig en lijkt een beetje op Teste, maar niet ongewoon. Treinreizigers verbasteren een keer zijn naam tot ‘Taté, Tets, Tatz, Stoa (Stôaw), Stew, Tetter, Tet, Tata, Stata, Satta, Testes, Testa, Testi, Tao, Towa, Tosti’.

Eerst Amsterdam: geen enkele vermelding, noch in Den Haag, Utrecht of Rotterdam. Zelfs geen Taets. Terwijl er een adellijke familie Taets van Amerongen bestaat. Daarvoor moet je de telefoongids van Wassenaar nemen: zes vermeldingen.

Misschien heeft Taats een geheim nummer? Toen ik bijna klaar was met deze recensie nam ik een ongebruikelijke route naar mijn huis in Amsterdam en zag opeens ‘Taets interieur & art gallery’ vrijwel om de hoek. Toch een geheim nummer?

Is Taats voor Vogelaar een activiteit geweest naast zijn reguliere werk zoals Monsieur Songe voor Robert Pinget? Het aan Vogelaar gewijde themanummer van Bzzlletin, twee jaar geleden, zou daarop misschien een antwoord kunnen geven. De opening is een tekst van Vogelaar zelf, ‘Onder de luchtmensen’. De auteur reflecteert op het schrijfproces van zijn twee romans uit de eerste helft van de jaren negentig en sommige reacties daarop. Naar aanleiding daarvan is hij ooit met een verhaal begonnen dat hij ‘Onder de luchtmensen’ noemde. In Taats onder mannen is de hoofdpersoon in drie teksten een ‘luchtmens’. Vogelaar gaf in 2000 zijn Bzzlletin-tekst namelijk de ondertitel ‘Voorspel’ mee.

Hij moet al ver gevorderd zijn met zijn nieuwe Taatsen want in hetzelfde tijdschriftnummer schrijft Anthony Mertens een brief aan meneer Taats die een uitgebreider contact met het verschijnsel suggereert dan op basis van de tot dan toe gepubliceerde mogelijk lijkt.

Ik denk dat Vogelaar de laatste jaren veel tijd in deze creatie heeft gestoken. De vorm die hij heeft gebruikt, brengt mij op de gedachte dat wij in de toekomst nog wat Taatsen te goed hebben. Had Italo Calvino door zijn beperkte aanpak best een paar ‘onzichtbare steden’ en ‘kruisende levenspaden’ minder mogen beschrijven en brak hij aan het eind van zijn ‘kosmikomische vertellingen’ zelf al met de vorm, Vogelaar kan nog wel een tijdje vooruit. Wat niet wegneemt dat Taats onder mannen op een paradoxale manier reeds nu een monumentaal boek is. Een monument voor een meneertje.

A.H. den Boef

jacq vogelaar, Taats onder mannen, De Bezige Bij, Amsterdam, 2002, 286 p.