Ons Erfdeel. Jaargang 45

[p. 580]

Arthur van Schendel (1874-1946) - © Letterkundig Museum Den Haag.

[p. 581]

Meegevoerd door proza als water
Een pleidooi voor Arthur van Schendel

Marcel Möring
werd geboren in 1957 te Enschede en is schrijver. Debuteerde met de roman ‘Mendels Erfenis’, wonde AKO-Literatuurprijs voor ‘Het Grote Verlangen’ en twee Gouden Uilen voor ‘In Babylon’. Publiceerde tussendoor ook nog de novelle ‘Bederf is de weg van alle vlees’. In 2001 verscheen zijn meest recente roman ‘Modelvliegen’.

Misschien is het wel zo dat men de boeken uit de jeugd niet meer kwijtraakt en het grootste deel van het volwassen leven besteedt aan een zoektocht naar het geluksgevoel dat men toen, onervaren en nauwelijks belezen, vond. Le Grand Meaulnes, Dubliners, Törless, De weg naar Sacramento, Loon Lake, Stiller, Tristan en Isolde, Van den Vos Reynaerde, de gedichten van Slauerhoff, Nijhof en Achterberg en Het fregatschip Johanna Maria. Ja, misschien wordt elk later lees-geluk wel afgemeten aan die eerste ervaringen, aan die mengeling van verbazing, onderdompeling en de sterke emoties van een nog niet verwend gemoed.

Ik las Het fregatschip in wat ik rustig ‘mijn maritieme periode’ kan noemen. Op de een of andere manier was ik nogal gefascineerd door de zee, zozeer dat ik serieus overwoog of ik mij niet moest inschrijven voor de zeevaartschool in Delfzijl. Ik zag mij daar wel staan, als een jonge derde stuur, het opspattende buiswater trotserend in een dikke blauwe jopper, de pet wat scheef op het hoofd en een kromme pijp tussen de tanden geklemd. Ik was dertien, en gelukkig te jong voor beroepskeuze, en daarom, en bij gebrek aan zilt nat, las ik de ene maritieme roman na de andere.

Het zal wel begonnen zijn met de oerscheepvaartboeken die bijna elke ‘Hollandsche’ jongen van mijn leeftijd las: K. Norels Varen en vechten en Jan de Hartogs Hollands Glorie. Ik herinner me in ieder geval lange nachten met een zaklantaarn onder het dekbed, moe maar niet moe genoeg om me los te rukken van de schier eindeloze reeks heldendaden die de ruggengraat van die boeken leken te vormen.

Toen ik Het fregatschip uit de schoolbibliotheek haalde, verwachtte ik meer van hetzelfde: veel gekap van trossen, brak weer en onverzettelijke, zwijgzame mannen met krachtige kaken die de kille golven van de Noordelijke zeeën niet leken te deren.

[p. 582]

Maar hoe anders was dit boek. Met hoeveel glans en aandacht werden de jonge jaren van Jacob Brouwer geschilderd. Hoe vreemd, en tegelijkertijd overtuigend, was Brouwers liefde voor een ding, een schip. En hoe, bijna achteloos, wist Van Schendel in mij compassie op te wekken voor deze eenzame, eenvoudige man die zijn warmte en liefde aan een schuit gaf.

Meer nog dan de literaire kwaliteit van het boek, want het zou nog een aantal jaren duren voor ik in staat was zoiets te benoemen, was ik onder de indruk van het meeslepende karakter van Het fregatschip: dat ik ook dit boek, dat lang niet zo avontuurlijk en stoer was als die andere, maar niet kon neerleggen... Het verbaasde me en tegelijkertijd ook niet. Hoewel ik niet goed kon benoemen waarom mij dat niet verbaasde.

Ik bracht mijn exemplaar terug naar de schoolbibliotheek, kocht er een, helemaal voor mijzelf, in de plaatselijke boekhandel en herlas het. Het was nog steeds een meeslepend boek.

In de jaren daarna las ik de andere romans die waarschijnlijk nog steeds als referentie dienen voor mijn huidige leeservaringen. En langzaam begreep ik wat de zin deed in een verhaal, méér dan alleen maar gegevens verstrekken. Ik begon iets van structuur te begrijpen en kleur en toon en hoe een schrijver zijn lezers naar een bepaalde emotie kon voeren. Het fregatschip werd een steeds beter boek.

Nog weer later kwam de rest van Van Schendels oeuvre. Ik verbaasde me over zijn palet. Zijn taal raakte het impressionisme, maar kon ook streng-Hollands realistisch zijn, licht als een aquarel en zwaar en glanzend als een meesterstuk uit de Gouden Eeuw.

Jaren dacht ik niet aan Van Schendel. Er was veel te ontdekken en men denkt soms dat men almaar vooruit moet, omdat ergens in de verte wel zal liggen waarnaar men zoekt. Op een dag, niet zo lang geleden, herlas ik de Zwerver-boeken. Het ene, een in papieren band geplakt deeltje uit de Meulenhoff Biblio-reeks, had sinds jaar en dag in mijn reistas gezeten. Het was een vertrouwde tekst, één waarvan ik wist dat ik hem ook kon lezen als ik alleen, in een vreemd hotel, in een ander land, te ongedurig was voor een verse roman. Ik las dat boekje, zoals men een wijn drinkt die een verrassing blijkt: eerst dorstig, voorbereid op het bekende, daarna tastend-proevend, bijna voorzichtig. Een alinea, twee alinea's, een pagina of wat, en dan het boekje laten zakken om de gedachten te laten dwalen en te voelen hoe het ritme van het leven daalt. Zo had ik het in Zweden gelezen, in een hotel dat zo luxe gestoffeerd was dat ik de hele tijd dacht dat ik in een grot woonde. En een keer in Frankfurt, waar mijn raam uitkeek op een straat die aan de ene kant uit halfverkoolde krotten bestond en waar men 's nachts in opgerolde tapijten lag te slapen, en aan de andere kant uit hotels, zaken die satijnen lingerie verkochten en propvolle kiosken.

[p. 583]

Het andere boekje had ik later gekocht, antiquarisch. Het kostte negen gulden vijftig en was een herinnering aan de tijd toen boeken geliefkoosde voorwerpen waren. J.M. Meulenhoff zat toen nog aan het Rokin en was niet bang voor ruimte. De pagina's van het boekje telden zesentwintig regels van zo'n zes à zeven woorden. De titel was op het linnen omslag in een warme gouden tint gedrukt en binnen in kloek rood. De uitgever noemde die reeks ‘de Garamond-drukken’, naar de letter die voor de platte tekst was gebruikt.

Ik had Een zwerver verdwaald gevonden tijdens een strooptocht op een bazaar in een bejaardentehuis. Van Schendel werd nog maar nauwelijks verkocht en herdrukken waren er bijna niet meer. Het kleine deeltje lag in een berg omnibussen van De Arbeiderspers. Vijf gulden kostte het. Ik keek het in en las. En las het begin opnieuw. En daarna nog een keer. Pas toen merkte ik dat ik zachtjes kreunde.

En voor het einde van het najaar werden zijn schreden verder geleid. Een hond die hem op de landweg had gezien liep achter zijn voeten, een reiziger vergezelde hem. De vreemdeling sprak gedurig terwijl zij voortgingen in de vochtige dag, zijn gebaren waren niets dan vragen, en Tamalone luisterde met zijn hoofd zeer laag ter neder gebogen, want er was in de woorden die hij hoorde heugenis van een verleden dat hij geheim hield in zijn ziel. Maar wanneer de ander stil stond om op antwoord te wachten, keek hij rond naar het land waar de wilgen geel van gebladert met de bochtige slingers van wingerdloof en een schielijk watertje Jaarneven in dit vluchtige zonlicht de eenzaamheid tot een sierlijke vreugde maakten, en hij antwoordde niet, het zwijgen was hem liever dan donkere woorden en vragen zonder end.

Dit was het begin? Een boek waarvan het eerste woord ‘En’ was? Geen introductie, geen schets van de omstandigheden, maar onmiddellijk een vanzelfsprekendheid alsof ik, hier in deze door bejaarden en gillende kinderen bevolkte bazaar, tot een groep van ingewijden behoorde die begreep zonder te hoeven weten?

En zwijgend vervolgden zij hun tocht, tot Meron Joseph met diepe stem, buigzaam en berustend van toon, verder sprak over voorzienigheid, over het onheil dat hij aanschouwd had, en zoveel verhaalde ...

De tweede alinea. Alleen maar meer raadsels, raadsels die van zin naar zin vloeiden in een nevel van beelden, vermoedens en verwachtingen.

Onderweg naar huis begon ik te bedenken dat Van Schendel waarschijnlijk nog beter was dan ik dacht. Ik wist niet of ik dat prettig vond. Ik had mij-

[p. 584]

zelf niet zo lang geleden voorgenomen wereldkampioen schrijven te worden. Concurrentie, ook al was het van de doden, vond ik niet prettig.

In de Zwerver-boeken vloeit het proza als water, het weerspiegelt, het glijdt, het kabbelt, het staat soms even stil. Maar steeds is het soepel en vitaal. De zinnen zijn doordesemd met beelden, indrukken, hele en halve gedachten. Nergens is het alleen maar verzorgd proza met welgekozen adjectieven. Het is een taal die de lezer omstroomt en als het de juiste lezer is die zo'n boekje treft, dan zal hij zich laten meevoeren op Van Schendels stroompje en hij zal de schaduw van een wolk over het veld zien trekken en 's ochtends vroeg de nog bleke zon en de al verblekende maan in de hemel zien. Ja, het is erg mooi allemaal, idyllisch soms, maar het was het begin van de vorige eeuw toen Van Schendel die korte teksten schreef. Blijkbaar was er hoop, blijkbaar was het niet vreemd om ernstig te spreken over ‘het hogere’, blijkbaar kon men ‘mooi’ ervaren als iets dat niet noodzakelijk tegengesteld was aan lelijk. Nu is dat moeilijk geworden. Het sprookje, of het sprookjesachtige, staat tragisch genoeg niet meer in hoog aanzien.

Van Schendel, dat was uiteindelijk mijn conclusie, is de grootste schrijver in de recente geschiedenis van de Nederlandstalige literatuur.

Men moet dat ook in het buitenland hebben gedacht, want het werk van Van Schendel was lange tijd breed verkrijgbaar in de belangrijkste taalgebieden. Dat zou waarschijnlijk nog zo zijn, als Nederland niet zo'n slecht ontwikkeld gevoel voor canon had en de literatuurwetenschap wat minder tijd besteedde aan de vraag welke schrijvers het met elkaar gedaan hebben en welke invloed dat heeft op hun succes. Maar een canon hebben wij niet, in ons arme land, waar kinderen tegenwoordig nog maar een handvol boeken hoeven te lezen voor hun lijst en literatuurgeschiedenis van geen enkel belang is. En zo verdween Van Schendel eerst van de literatuurlijsten, vervolgens uit de boekwinkels en ten slotte uit het collectieve literaire bewustzijn. Een schrijver die zich kon meten met grote tijdgenoten, beter dan veel middelmatige Duitse, Franse en Engelse collega's die nog steeds worden gelezen, die op zijn minst één boek heeft geschreven dat alle kenmerken heeft van een klassieker uit de wereldliteratuur, en toch nauwelijks meer terug te vinden in de boekhandel, op school en in huis. Het is dat ik Prediker nog wel eens lees en weet dat alles ijdelheid is, maar soms schaam ik mij voor mijn land, waar alleen nog maar de waan van de dag lijkt te regeren.

Het enige nog verkrijgbare boek van Arthur van Schendel is Het fregatschip Johanna Maria (Meulenhoff). Het verzameld werk van Arthur van Schendel (8 delen) is niet meer leverbaar.