Ons Erfdeel. Jaargang 45

Iedere hoogleraar zijn bibliotheek: het boek aan de oude Leuvense universiteit

Een boek begint zo: ‘De veilingzaal van Georgius Lipsius was goed gevuld, die dag in maart 1637. In zijn boekwinkel in de Leuvense Muntstraat, naast het Luiks College, waren meer dan honderd belangstellenden komen opdagen. Studenten vooral, die waarschijnlijk rekenden op tweedehands buitenkansjes om hun nog bescheiden boekenverzameling te stofferen. Enkele delegaties van Leuvense kloosters ook, de jezuïeten en de augustijnen, steeds op zoek naar aanwinsten voor hun rijke kloosterbibliotheken. En discreet opgesteld tussen het studentenpubliek of prominent aanwezig, gezeten op comfortabele stoelen vooraan in de zaal, een twintigtal professoren.’ Het zou het begin van een historische roman kunnen zijn - er zijn méér historische romans waarin bibliotheken een rol spelen - maar het is de aanhef van het indrukwekkende proefschrift waarmee de jonge boekhistoricus Pierre Delsaerdt vorig jaar aan de Leuvense Alma Mater promoveerde - op minder dan een steenworp afstand van de plek waar zich eens de hier beschreven veilingzaal van Georgius Lipsius bevond.

Enkele maanden na de promotie verscheen van dat proefschrift een handelseditie in een kloek en fraai uitgegeven boekdeel van ruim 860 bladzijden, een prestatie waarmee de Universitaire Pers Leuven de in Vlaanderen schaars beoefende boekwetenschap ten zeerste aan zich heeft verplicht.

De oorzaken van die Vlaamse achterstand op het terrein van de boekwetenschap ten opzichte van de buurlanden - Nederland voorop - resumeert de auteur zelf in een voetnoot (p. 15): in Vlaanderen is boekgeschiedenis

[p. 473]

geen zelfstandige academische discipline, maar veelal een nevenactiviteit van bibliothecarissen of museumconservatoren, de Koninklijke Bibliotheek speelt in dit opzicht geen rol van betekenis meer en voor vele perioden ontbreekt het elementaire instrumentarium (repertoria, inventarissen enzovoort). Het is te hopen dat, na de generatie van Voet, Vervliet, Cockx-Indestege en enkele anderen, met het werk van Delsaerdt een aanzet voor een hernieuwd elan is gegeven. In elk geval kan zich dit qua opzet en uitwerking meten met het werk van de jongste generatie van Nederlandse boekhistorici, die na de ontijdige dood van Bert van Seim de fakkel heeft overgenomen en zich inschrijft in de recente Europese tendensen van het boekhistorische onderzoek in de context van de ideeën-en de cultuurgeschiedenis.

Delsaerdts proefschrift handelt - zo luidt het in wat modieuze bewoordingen - over de wetenschappelijke informatievoorziening aan de oude Leuvense universiteit. Een dubbele vraagstelling maakt dit ruime begrip tastbaar: welke boeken hadden Leuvense hoogleraren in huis, en over welke commerciële infrastructuur beschikten ze om dat boekenbezit op te bouwen? Het onderzoek dekt dus zowel het terrein van de distributie als dat van de consumptie van boeken tijdens het Ancien Régime. Door de geringe ontwikkeling van het plaatselijke bibliotheekwezen waren academici bij de uitoefening van hun onderwijs- en onderzoekstaken vooral op hun eigen boekencollectie aangewezen. Veel hoogleraren bezaten daarom een substantiële privé-bibliotheek, wat de 17de-eeuwse hoogleraar Erycius Puteanus verleidde tot de bewering dat ‘inter professores suam quisque possidet bibliothecam, et aestimat’ (iedere hoogleraar bezit zijn eigen bibliotheek, en schat ze naar waarde), meteen een verklaring voor de hoofdtitel van het boek. Door het boekenbezit en het koopgedrag van de Leuvense professoren na te gaan, tracht de auteur hun wetenschappelijk referentiekader te reconstrueren.

Daarmee sluit het boek expliciet aan bij de ‘nieuwe’ boekgeschiedenis, die het boek niet in de eerste plaats als een bijzonder, op zichzelf staand artefact beschouwt, maar vooral op zoek gaat naar de rol die het in de samenleving (of een bepaald segment daarvan) vervulde. Die invalshoek is vooral aan de orde in het eerste hoofdstuk, dat opgevat is als een inventaris van de voornaamste factoren die de Leuvense boekcultuur een eigen gelaat bezorgden. De aanwezigheid van de universiteit was daarbij van doorslaggevend belang, niet alleen omdat ze studenten en professoren aantrok, voor wie lectuur een dagelijkse bezigheid was, maar ook omdat ze over de nodige juridische en administratieve middelen beschikte om het boekenvak volgens haar specifieke wensen te modelleren. Al wie in Leuven boeken wilde drukken, binden of verhandelen, moest ingeschreven zijn op de rol. Dat bracht een aantal verplichtingen met zich mee, maar leverde ook heel wat voordelen op, die overigens niet alleen van financiële aard waren. Zo had de ‘librarius’ Hieronymus Cloet het in 1543 aan zijn universitair statuut te danken dat hij voor zijn betrokkenheid bij een ondergrondse protestantse beweging werd opgeroepen door de milde rectorale rechtbank, en niet door de strenge uitzonderingsrechtbank, die enkelen van zijn geloofsgenoten ter dood zou veroordelen.

In de behandelde periode waren boekverkopers vaak ook actief als drukker en boekbinder, en vice versa. Het tweede hoofdstuk schetst daarom een panorama van het integrale Leuvense boekbedrijf: wie waren de boekverkopers, drukkers en binders, waar waren ze gevestigd, door welke familiebanden waren ze met elkaar verbonden, en hoe speelden ze in op de universitaire regelgeving? Bij dit hoofdstuk hoort een uitvoerige bijlage, waarin een schat aan archivalische gegevens over alle individuele namen werd samengebracht.

De universitaire boekhandel wordt dan verder geconcretiseerd aan de hand van twee case studies. De eerste spitst zich toe op het boeken-assortiment van de reeds genoemde Hieronymus Cloet. Zijn winkel was in de jaren 1540 gevestigd naast het humanistische centrum van de universiteit, het Collegium Trilingue, waar studenten van alle faculteiten vrije cursussen in het Latijn, het Grieks en het Hebreeuws konden volgen. Aan de hand van de inventaris van Cloets aanbod, opgemaakt naar aanleiding van het ketterijproces van 1543, neemt de auteur zijn lezer mee op een virtuele rondleiding in deze gespecialiseerde, wetenschappelijke boekhandel.

De tweede, zeer uitgebreide case study is gewijd aan het tweedehandse circuit van de boekenveilingen. Hier komen de vroegste geschiedenis van de Leuvense boekenveilingen,

[p. 474]

de reglementering die de universiteit daarover uitwerkte, en de opkomst van gedrukte veilingcatalogi aan bod. Ook wordt de concrete veilingpraktijk beschreven aan de hand van de veilingadministraties van Georgius Lipsius (1608-1682) en Joannes Franciscus van Overbeke (1727-1810), twee boekverkopers die op de tweedehands boekenmarkt zeer actief waren. Opmerkelijk is de constatering dat zij hun veilingen haast systematisch samenstelden uit boekenpartijen met een zeer diverse herkomst, hoewel de titelpagina's van de catalogi daarover meestal niets verraadden: om redenen van marketing stelden die het geheel voor als de veelzijdige privé-bibliotheek van één hoogleraar. Dat heeft natuurlijk heel wat implicaties voor wie dergelijke oude veilingcatalogi hanteert als bron voor de reconstructie van privé-bibliotheken.

Aan een dergelijke beschrijving van particuliere boekencollecties zijn de laatste drie hoofdstukken gewijd. Uit alle bibliotheken waarvoor de auteur betrouwbaar bronnenmateriaal vond, selecteerde hij er drie. De keuze houdt rekening met de spreiding over de drie eeuwen die door de studie gedekt worden, en tracht bovendien recht te doen aan de verschillende soorten bronnen die voor dit onderzoek kunnen worden aangewend. De bibliotheek van de professor in de artes- en de theologische faculteit Henricus Crockaert (†1581) wordt beschreven aan de hand van een boedelinventaris. Van de bibliotheek van de filosoof en theoloog Libertus Fromondus (1587-1653) weten we (dankzij de boekhouding van veilingmeester Georgius Lipsius) welke boeken uit zijn bibliotheek werden geveild, wie er op de veiling aanwezig was én welke prijs er voor de boeken geboden werd. Voor de achttiende eeuw wordt een twaalftal professorenbibliotheken serieel benaderd met behulp van de veilingadministratie van Joannes Franciscus van Overbeke; daarnaast wordt de bibliotheek van de jurist Guilielmus Leunckens (1700-1773) ook in de diepte beschreven. De omvang van de bibliotheken, de ouderdom en de geografische herkomst van de boeken, de talen waarin ze geschreven waren, de auteurs en de onderwerpen die er het sterkst in vertegenwoordigd waren, blijken zeer revelerend te zijn voor de breedte van de intellectuele horizon waarbinnen de academici hun onderwijs- en onderzoekstaken uitvoerden.

Is met deze voorbeeldige studie het laatste woord gezegd over de rol van het boek aan de oude Leuvense universiteit? De weidse opzet - het werk omspant, in een vaste greep, niet minder dan drie eeuwen - maakte het bijvoorbeeld niet mogelijk gedetailleerd in te gaan op de aan- of afwezigheid van deze of gene geschriften in de bibliotheek van de behandelde hoogleraren, en daaruit (voorzichtige) conclusies te trekken over de (on)bekendheid van bepaalde auteurs of stromingen in het Leuvense professorenmilieu. En zo zal iedere lezer, na deze copieuze pièce de résistance, zelf nog wel naar eigen smaak en voorkeur het een of ander toetje weten te bedenken.

Niettemin is dit een standaardwerk, dat voor lange tijd zijn waarde als Fundgrube zal behouden en tegelijk vele uren spannende lectuur garandeert.

Ludo Simons

pierre delsaerdt, Suam Quisque Bibliothecam. Boekhandel en particulier boekenbezit aan de oude Leuvense universiteit, 16de-18de eeuw, Universitaire Pers, Leuven, 2001, (Symbolae Facultatis Litterarum Lovaniensis - Series A - Deel 27), 861 p.