Ons Erfdeel. Jaargang 45

[p. 458]

Film

Hoe mooie zinnen verfilmen?
Over ‘Villa des Roses’ en andere Elsschotfilms

Willem Elsschot (1882-1960) koesterde een weerzin tegen bewerkingen van zijn werk voor toneel, film of televisie. Ook in vertalingen, zeker in het Frans, zag hij allesbehalve heil. In de inleiding tot Kaas stelde hij: ‘In kunst zit het meer in de stijl dan in wat er gebeurt’ Zijn eigen stijl achtte hij onvertaalbaar.

Is het al een hachelijke onderneming literatuur te transponeren in een andere taal, nog moeilijker wordt het een typisch literair werk om te zetten van woord naar beeld.

Na Elsschots dood en tot ontstentenis van fervente bewonderaars van de auteur werd zijn prozawerk werk toch bewerkt: eerst voor toneel en later voor televisie en film.

In het najaar van 1968 leidden de T.V.-bewerkingen van Kaas en Villa des Roses tot ongenoegen in literaire kringen. Men had het over ‘verraad’. Toch ging Walter van der Kamp voort met het bewerken van Elsschot voor de Nederlandse televisie: Lijmen en Het Been in 1970, De Verlossing in 1975.

Het duurde bijzonder lang voordat cineasten zich aan een film op basis van een werk van Elsschot waagden. De eerste was de Vlaamse cineast Frans Buyens, vooral bekend om zijn documentaires. In zijn lange speelfilm Het Dwaallicht (1972), met de Gentse acteur Romain Deconinck in de hoofdrol, slaagde hij als Elsschotkenner er echter niet in de aangrijpende novelle van 1946 succesvol te verbeelden.

Het was bijna dertig jaar wachten alvorens Elsschot opnieuw filmfähig bleek. Elsschot kwam plots weer in de actualiteit: in september 1999 werd te Antwerpen het Willem Elsschot Genootschap opgericht en tegelijkertijd waren bekende cineasten in de weer met het verfilmen van werk van de alom bewonderde stilist: Orlof Seunke verfilmde Kaas (1999), Robbe de Hert Lijmen / Het Been (2000) en Frank van Passel Villa des Roses (2002).

Al wie Elsschots debuut van 1913 gelezen heeft, zal bijzonder verrast zijn door de eerste sequentie van Van Passels Villa des Roses: Richard Grünewald (Shaun Dingwall), onherkenbaar met gasmasker, bevindt zich in de loopgraven van W.O.I. en denkt vol heimwee aan Louise Crétin (Julie Delpy), die hij te Parijs inruilde voor Mrs. Wimhurst (Toni Barry). De filmbeelden zijn indrukwekkend gemonteerd en vinden hun aanknopingspunt in de slotscène, waarin Grünewald in diezelfde loopgraven onder het cynische motto ‘Bis Zum Tode Treu’ sneuvelt. Scenarioschrijver Christophe Dirickx en regisseur Frank van Passel (Manneken Pis,1995), beiden bewonderaars van Elsschots werk, hebben de roman filmisch geïnterpreteerd. De autobiografische roman - de auteur verbleef van 1906 tot 1907 in een pension te Parijs en Grünewald is min of meer zijn alter ego - is verplaatst naar 1913, het jaar na de ondergang van de Titanic aan de vooravond van de Grote Oorlog. Het Parijse pension ‘Villa des Roses’ is bovendien omgeturnd tot een gelijknamig ‘English Boarding House’, zoals er in de lichtstad van toen een twintigtal waren. Kortom, we hebben te maken met een Engelstalige film van een Vlaams cineast ‘naar’ het werk van een schrijver die als stilist een naadloos en perfect Nederlands nastreefde. Daarenboven versmalden Dirickx en Van Passel de roman tot een dramatische love story, waarin, in tegenstelling tot het boek, Louise het kernpersonage is.

Het gevolg is dat de Elsschotbewonderaar het bij deze verfilming behoorlijk hard te verduren krijgt. Op de eerste plaats is deze Europese coproductie, gebaseerd op de Engelstalige vertaling, zoals deze in de Penguin Twentieth Century Classics verscheen. Van Passel volgt daarmee de mening van Elsschot, die het boek nooit in het Frans liet verschijnen, omdat zijn stijl in een Franse vertaling helemaal verloren zou gaan. Volgens de cineast werkte Elsschot inderdaad in het Frans helemaal niet: te komisch in plaats van cynisch, ‘te zeer een vaudeville’. Daarom koos hij voor het Engels: de Engelstalige pensions in het Parijs van rond de eeuwwisseling boden een uitkomst. Dat de film als Europese coproductie (België - Luxemburg - Groot-Brittannië - Nederland) daarmee, wat de distributie betreft, een grotere uitstraling krijgt, is uiteraard ook een factor die bij deze beslissing meespeelde.

Het verschuiven van het verhaal in de tijd, van 1906 maar 1913, maakte het de cineast ook mogelijk er een film van te maken die moderner lijkt en liet hem bovendien toe meer metaforisch te werk te gaan: Louise vertegenwoor-

[p. 459]

digt het Frankrijk van na ‘la Belle Epoque’, Richard Grünewald Duitsland, waartegen Europa de oorlog begon. Hij die onder meer onder het motto ‘Bis Zum Tode Treu’ Louise bedriegt, zal uiteindelijk het slagveld niet overleven. In tegenstelling tot het boek is het de bedrieger Grünewald die in wezen afgestraft wordt, hoewel de eerlijk-naïeve Louise evenmin zonder kleerscheuren uit de passionele relatie komt.

Het probleem waarmee elke filmmaker bij het verfilmen van typisch literair werk te maken heeft, is het feit dat literatuur een kwestie van stijl is. De scenarioschrijver die de wereld in woorden wil omzetten in een wereld die in essentie uit beelden bestaat, staat bijgevolg voor een bijna onmogelijke taak. Filmmakers blijven evenwel geïnteresseerd in het gedachtegoed van deze of gene literator. En dit verklaart de interesse vandaag voor Willem Elsschot: zijn ideeënwereld blijkt meer dan ooit actueel. Naar aanleiding van het herwerken van Villa des Roses tot een filmscenario verklaarde Christophe Dirickx: ‘Bij een adaptatie moet je (...) vechten tegen je bewondering voor de schrijver: het akelige blijft immers dat je het meeste in de vuilnisbak zal moeten gooien. En de vergelijking achteraf valt meestal in het nadeel van de film uit. Dat kan ook haast niet anders: in een boek heb je meer tijd en ruimte om ideeën te ontwikkelen op een subtielere manier. De lezer regisseert als het ware zelf. De financiële druk is ook veel hoger dan op een boek, omdat de productiekosten zoveel hoger liggen. Eigenlijk zou je geen appelen met citroenen mogen vergelijken, het is gewoon een ander medium. Een mooie zin kan niet verfilmd worden - tenzij je de zin filmt’

In zijn verfilming van Elsschots Dwaallicht volgde Frans Buyens daarentegen nauwgezet de verhaalstructuur van de novelle. Door de literator trouw te willen blijven, faalde hij in zijn opzet. Zijn Dwaallicht bleef te zeer beperkt tot een illustratie bij het boek en werd geen volwaardige film. Hetzelfde lot, maar in mindere mate, overkwam jaren later Orlof

Julie Delpy als Louise in ‘Villa des Roses’, een film van Frank van Passel (2002).

Seunke. In de t.v.-film Kaas nam hij Elsschots tekst meestal letterlijk over. Wel wijzigde hij de structuur van het verhaal: in de begin- en slotsequentie van de film zit Laarmans (Josse de Pauw) op kantoor in de Shipbuilding Company te Antwerpen stiekem zijn kaasavontuur uit te tikken. Binnen deze filmische raamstructuur speelt zich dan het verhaal af. De regisseur slaagde erin de jaren dertig schitterend te evoceren, o.m. door de licht sepiakleurige fotografie. De vertolking door Josse de Pauw e.a. is uitstekend. Met de vaak letterlijk overgenomen dialogen uit het boek hebben de acteurs het echter vooral in het eerste deel vaak moeilijk. De film heeft bovendien een sterk toneelmatig karakter. En telkens als Seunke dit wil doorbreken door Elsschots sarcastische stijl om te zetten in groteske, ietwat surreële beelden en camerastandpunten, valt hij helemaal uit de toon.

‘Een boek verfilmen is het herdenken in functie van filmische middelen’ stelde de Vlaamse cineast Harry Kümel ooit. Hoe dit kon, toonde hij aan met schitterende literatuurverfilmingen als o.m. Monsieur Hawarden (1968), Malpertuis (1968) en Eline Vere (1991).

Robbe de Hert en Frank van Passel pasten eveneens dit procédé toe. Zij zijn er dan ook het best in geslaagd Elsschot ‘in te blikken’ of op het scherm te brengen. Samen met scenarioschrijver Fernand Auwera herwerkte Robbe de Hert Lijmen/Het Been grondig en vulde het scenario zelfs aan met een fragment uit Kaas, nl. de dood van Laarmans' moeder. De

[p. 460]

film begint met de veiling van de inboedel van de firma Lauwereyssen (inclusief de exemplaren van het Wereldtijdschrift). Boorman (Mike Verdrengh) wil zijn schuld tegenover mevrouw Lauwereyssen (Willeke van Amelrooy) aflossen en wordt vanwege zijn uitermate hoge bod en zijn hardnekkige aandringen aangehouden en in een psychiatrische instelling gestopt. Voor een geneeskundige commissie vertelt Laarmans (Koen de Bouw) het verhaal van zijn ontmoeting met Boorman en hun ‘lijmwerk’. Door Elsschot te herdenken en te herwerken naar zijn geest en zich niet te bekommeren om de stijl van het werk, is de film Lijmen, hoe paradoxaal ook, de meest getrouwe Elsschotfilm geworden.

In heel andere stijl verfilmde Van Passel Villa des Roses. Beschikte De Hert slechts over 1,7 miljoen euro, Van Passel kon aan zijn film het dubbele besteden. Dit is aan de film ook te merken. De gestileerde sets maken een verbluffende indruk, evenals de ontkleurde fotografie van Jan Vancaillie. Bovendien is er de meesterlijke vertolking van de overwegend buitenlandse cast. Het geheel getuigt van de creativiteit en het talent van zowel de scenarioschrijver als van de regisseur. Toch blijkt deze film een gemiste kans. De ommekeer bij Richard Grünewald - die trouwens niet voorkomt

Julie Delpy (Louise) en Shaun Dingwall (Richard) in ‘Villa des Roses’ (2002).

bij Elsschot - is te weinig psychologisch gemotiveerd, gebeurt te bruusk, en bovendien zijnde medebewoners, behalve de keukenmeid Ella (Shirley Henderson) te weinig uitgewerkt. Producent Dirk Impens wilde blijkbaar om commerciële redenen de love story tussen Louise en Richard accentueren, terwijl het in Elsschots Villa des Roses over nog veel meer gaat. Als Elsschotverfilming is deze verzorgde, kostbare productie daardoor een gemiste kans.

Wim de Poorter

Citatenbron: fernand auwera, Willem Elsschot, De Prom, Bibliofiel, 1999, 123 p.
Villa des Roses van frank van passel naar de gelijknamige roman van willem elsschot (scenario Christophe Dirickx) met in de belangrijkste rollen Julie Delpy, Shaun Dingwall, Shirley Henderson, Harriet Walker, Timothy West, Frank Vercruyssen. In bijrollen Jan Decleir en Dora van de Groen. 120 minuten.