Ons Erfdeel. Jaargang 45

De onbestemde kunst.
Het werk van Otto Egberts

Het is niet gebruikelijk, dat een auteur zijn lezers opzadelt met de opgave een bepaald oeuvre te interpreteren en te duiden. Verwacht wordt juist, dat hij antwoorden aanreikt voor vragen die nog gesteld moeten worden.

Dat het oeuvre van de Rotterdamse kunstenaar Otto Egberts (Vlaardingen, 1949) bij een eerste kennismaking die vragen op zal roepen, is vrijwel zeker. Hij beweegt zich immers op meerdere terreinen: hij tekent en schildert (zowel figuratief als abstract), hij maakt soms installaties die hij zelf fotografisch documenteert, zijn voortdurend opborrelende behoefte te tekenen vindt een uitweg in dummies die door zijn tekeningen veranderen in zwartwitte incunabelen en van tijd tot tijd vermeit hij zich in een collage-achtige behandeling van oude gravures en illustraties.

Een veelzijdig kunstenaar met intellectuele belangstelling (vooral letteren en filosofie), altijd wat gespannen en nerveus, bang dat de tijd hem door de vingers glipt, een harde werker dus die weinig tijd vermorst.

Na een dergelijk hooggestemde inleiding zal het duidelijk zijn, dat ik een bewonderaar ben van zijn werk, vooral van zijn tekeningen. Samen met die van Eli Content en Jaap van den Ende heb ik die in 1988 geëxposeerd in ‘Galerie Westersingel 8’ in Rotterdam. Sindsdien ben ik hem blijven volgen en dacht zijn werk dus wel te kennen. Wat een vergissing!

Toen Egberts me ten behoeve van dit artikel de dia's van zijn werk vertoonde - het vergde drie enerverende avonden -, was ik verbaasd om niet te zeggen verward. Er was nog een andere Egberts dan degene die ik kende: een schilder van grote en kleine abstracte doeken die op het eerste gezicht niets te maken hadden met zijn (meestal figuratieve) houtskooltekeningen.

In die vroege schilderijen werkte Egberts toen met een rijk, kleurig palet waarin, - vreemd voor wie het latere werk kent - sprake is van een opgewekt blauw dat van het doek afdanst, een geel dat aan zomerse dagen herinnert en een wit dat zich daar graag bij aanpast. De schilderijen uit die tijd zijn schatplichtig aan het werk Arshile Gorki, Graham Sutherland en .... Matta. Die verwantschap gaat overigens verder dan alleen eenzelfde kleurgebruik en eendere verfopbreng. Gemeen met hun schilderijen heeft Egberts die vervreemdende surrealistische toon.

Als voertuig voor zijn abstracties kiest Egberts in die schilderijen van voor 1985 voor staande vegetatieve vormen die centraal in het vlak geplaatst zijn. Hij zal dit compositorische gegeven regelmatig blijven gebruiken, ook in zijn figuratieve werk.

Een ander compositieprincipe uit die tijd (de periode 1985/'86) is de beweging vanuit twee tegenovergestelde hoeken, waardoor er een zekere spanning ontstaat. Tegelijkertijd is er in die doeken ook nog sprake van een zekere ambivalentie tussen voor- en achtergrond; niet altijd is duidelijk welke partij voor en welke achter is.

Otto Egberts, ‘De kunst van het overleven’, 1991, olieverf op linnen, 210 × 151,5 cm, collectie Stedelijk Museum Schiedam - Foto Tom Haatsen.

[p. 452]

Wat bij beschouwing van het hele oeuvre opvalt is, dat een aantal compositorische uitgangspunten deel zijn gaan uitmaken van het repertoire van Egberts zoals de tweedeling van het vlak; meestal in onder en boven, soms in links en rechts. De twee helften contrasteren. Ze plaatsen een plat vlak tegenover diepte en abstractie tegenover figuratie. Samen roepen ze een dualistisch wereldbeeld op.

Een ander, ook regelmatig toegepast beeldmiddel is het kader; niet in de gebruikelijke zin van het woord, als de omkadering van een voorstelling, maar als een beeldend element dat ruimte oproept en bepaalt. Egberts gebruikt dan nauwelijks het beeldvlak, maar zoekt de randen, het gebied waar de drager - papier of doek - overgaat in de ruimte. In plaats van een lijst suggereert hij de begrenzing door in drie van de vier hoeken kleine objecten te plaatsen, kegels bijvoorbeeld, die de begrenzing van de drager aangeven, maar er tevens ruimte en diepte aan verlenen.

Dat gebeurt ook als de (dan wel heel dik getekende) lijst dienst doet als een sokkel voor kleine, vreemde objecten die zich niet storen aan de wetten van de zwaartekracht; zij voegen aan een van oorsprong non-figuratieve voorstelling een surrealistisch element toe.

Met dergelijke voorstellingen, afkomstig uit het grensgebied tussen fictie en waarneming, verlaat Egberts de abstractie. De mens verschijnt. Egberts tekent hem (altijd een hem!) tegen een neutrale, niet nader gespecificeerde achtergrond, of in benauwende interieurs, waarin hij aan martelingen en kwellingen onderworpen lijkt. Zo is er het onderwerp dat Egberts meerdere malen getekend en geschilderd heeft: een tien-, twaalfjarig jongetje (een zelfportret?) liggend op een stellage met een schuine plank en met een kussen in zijn knieholten. Hij staart zonder veel uitdrukking voor zich uit in afwachting van wat komen gaat. Juist dat onbestemde geeft aan de voorstelling

Otto Egberts, ‘Hoofd (laat 20ste eeuw)’, 1993, olieverf op doek (één serie van vier), 30 × 30 cm, schenking Stichting Altena Boswinkel, collectie Stedelijk Museum Schiedam - Foto B. Goedewaagen.

dat unheimische aspect: wat is er met dat jochie aan de hand? We zullen het nooit weten.

Al even onbestemd zijn Egberts portretten, als je die altijd wel iets gedeformeerde koppen tenminste zo noemen mag. Op zijn minst ligt er vrijwel altijd een sterke nadruk op de ogen; ze puilen lichtjes uit alsof de betreffende persoon aan de ziekte van Basedow lijdt. Vaker echter gaat Egberts behandeling van een kop verder. In 1989 exposeerde Egberts bij het Centrum Beeldende Kunst in Rotterdam tekeningen van koppen; alle waren ze sterk vervormd. Van een licht voorover gebogen kop is een groot deel van de profiellijn weggelaten om plaats te maken voor een ruw geschetst kader, terwijl bij een andere figuur tussen achterhoofd en schouderpartij een groeisel is verschenen dat doet denken aan de uitstulpingen op de huid van een bepaald soort hagedis.

In niet geringe mate wordt aan deze (de-) figuraties bijgedragen door Egberts materiaalkeuze. Hij is van de zeldzame hedendaagse kunstenaars die veelvuldig en soms voor langere perioden met houtskool werkt. Een enkele keer doet hij dat op grote, tot zeer grote for-

[p. 453]

maten. Na een dag werken zit hij, als was hij een mijnwerker, onder het koolgruis. Het geeft hem het uiterlijk van een wat kwaadaardige Zwarte Piet, de ogen schuilgaand achter een fonkelende bril.

Eigenlijk gaat dat uiterlijk heel goed samen met het soms demonische karakter van zijn tekeningen. Daarin schuilt wellicht het raadselachtige van zijn werk: waarom maakt een zo zachtmoedig mens als Egberts bij tijd en wijle zulk duister werk dat zijn oorsprong vindt in het verborgen deel van de geest? Moet er afgerekend worden met de angsten van vroeger, met donkere driften, of met herinneringen aan een religie die weinig troost en vreugde bood?

In 1991 was Egberts, samen met de kunsthistorica Dees Linders, curator van de tentoonstelling ‘Van vlees & bloed’ in het Stedelijk Museum van Schiedam, een tentoonstelling die de tot vervreemding uitgegroeide afstand tussen mens en lichaam tot onderwerp had. Linders schreef toen: ‘Overdrijving, dramatisering, heeft onder meer als functie bepaalde aspecten te verhevigen, (...) niet alleen door absurde combinaties, maar ook door verheviging van reële aangelegenheden’. Een tekst die Egberts op het lijf geschreven is. Misschien dat hij zich daarom voor het eerst in zijn loopbaan aan het landschap gewaagd heeft. Hoe dat avontuur gaat verlopen zal de toekomst uitwijzen.

Cees van der Geer

Werk van Egberts is regelmatig te zien het Stedelijk Museum Schiedam, waar het deel uitmaakt van de Altena Boswinkel Collectie.