Ons Erfdeel. Jaargang 45

Hoe avant-garde was de avant-garde?

De historische avant-garde is een verzamelnaam voor een groep van literaire en artistieke bewegingen uit de vroege 20ste eeuw. Kenmerken van deze bewegingen zijn het streven naar radicale vernieuwing in de kunst, het groepsgebonden optreden van kunstenaars in allerlei quasi-officiële organisaties en via gezamenlijke programmaverklaringen, en hun positionering als voortrekkers, waar ook de naam ‘avant-garde’ vandaan komt. Voor Nederland denkt men daarbij meteen aan namen als Theo van Doesburg en De Stijl, voor Vlaanderen aan Paul van Ostaijen, Michel Seuphor en Het Overzicht.

In literaire en artistieke beschouwingen is aan de Europese avant-gardistische bewegingen vooral sedert de jaren zestig volop aandacht gegeven. In die beschouwingen heerst echter allesbehalve consensus over het fenomeen. Terwijl de grote betekenis ervan tot uiting komt in prestigieuze overzichtstentoonstellingen en oeuvrecatalogi, zijn anderen van mening dat de avant-garde heeft gefaald, dat haar belang is overschot en dat men zich te veel heeft laten leiden door het grote belang dat de bewegingen aan zichzelf hebben toegekend.

In de bundel Avantgarde! Voorhoede? behandelen twaalf bijdragen de historische avant-garde in Nederland en Vlaanderen. Daarbij wordt de historische beeldvorming over de Nederlandse en Vlaamse avant-garde in literair- en kunsthistorische beschouwingen als uitgangspunt gekozen en is het ‘vooral de bedoeling om een bijdrage te leveren aan de beschrijving van de avantgarde in haar cultuurhistorische (institutionele en ideologische) context om zo tot een nadere bepaling van de historische plaats van die avantgarde te komen.’

W. Fähnders zet enkele krijtlijnen uit voor internationaal georiënteerd onderzoek van het fenomeen en geeft een aanzet met de beschrijving van de wisselwerking tussen Vlaanderen, Nederland en Duitsland, i.c. met Der Sturm, waarin Paul van Ostaijen en Jacoba van Heemskerk een aanzienlijke rol spelen. In een aantal bijdragen worden bekende gegevens geïnventariseerd, maar daarnaast worden ook nieuwe of minder bekende aspecten van avant-gardisme in de Nederlanden belicht: de Antwerpse avant-garde met natuurlijk Paul van Ostaijen, maar ook met haar banden in links-radicale en flamingantische milieus, de Groninger Kunstkring De Ploeg, waarvan Hendrik Werkman met zijn tijdschrift The Next Call de bekendste was, de contacten tussen dit noordelijke kunstenaarsgezelschap en het Belgische constructivisme, in het bijzonder Jozef Peeters, en de Dresdener kunstenaarsgroep Die Brücke. Het valt voor de lezer van deze bundel op hoede Nederlandse en Belgische deelnemers aan de avant-garde ondanks hun intense internationale contacten vaak geïsoleerde posities innamen, niet alleen in de avant-gardistische constellaties, maar ook in het ruimere literaire en artistieke veld waarin ze opereerden. En daarmee hangt een tweede constatering samen. Niet alle auteurs zijn het eens over het belang van de Nederlandse avant-garde. Voor G.J. Dorleijn, die een artikel schreef over ‘Weerstand tegen de avant-garde in Nederland’, staat buiten kijf dat de Nederlandse avant-gardistische kunstenaars een interessant onderzoeksterrein vormen, maar hij is er evenzeer van overtuigd dat in Nederland de historische avant-garde van marginale betekenis is gebleven. Dorleijn aarzelt bovendien om een internationaal perspectief op literatuurgeschiedschrijving als zaligmakend te beschouwen. Het is in zijn ogen voornamelijk de internationaal gerichte literatuurgeschiedschrijving, vooral vanaf de jaren zestig en vogue, die Nederlandse avant-gardisten als Van Doesburg in het voetlicht heeft geplaatst. Ook de dichtersgeneratie van vijftig en haar woordvoerder Paul Rodenko heeft in zijn ogen de literaire vernieuwing in Nederland tussen 1916 en 1920 avant-gardistisch opgeladen. Deze relativering wordt on-

[p. 447]

dersteund door een uitvoerige beschrijving van minder vernieuwende richtingen en anti-avant-gardistische literatuuropvattingen en reacties. Tevens geeft hij een ander antwoord op de vaak gestelde vraag waarom de avant-garde in Nederland minder voet aan de grond heeft gekregen dan in Vlaanderen. Courante verklaringen daarvoor zijn dat Nederland nog ‘niet rijp’ was voor de avant-garde, vooral omdat het als neutraal land de intense ervaring van de Eerste Wereldoorlog niet had meegemaakt en was ingedut. Volgens Dorleijn echter kwam de avant-garde in Nederland niet te vroeg, maar eerder te laat. Een essentiële functie van de avant-garde, met name het verzet tegen de waarden en normen van de negentiende eeuw in Nederland, was al door een andere groep overgenomen: de Beweging van Tachtig. De niche voor het moderne was al bezet. Bij deze historiserende visie sluiten ook andere stukken aan, die de continuïteit tussen de avant-garde en het negentiende-eeuwse gedachtegoed benadrukken. Mary Kemperink geeft daarvan een mooi voorbeeld door te laten zien hoe Van Doesburgs gebruik van het begrip de ‘vierde dimensie’ op negentiende-eeuws denken aansluit en ook Van den Oever toont hoe er verbindingslijnen lopen tussen de esthetische opvattingen van de avant-garde en die van de symbolisten.

H.F. van den Berg is het niet helemaal eens met de taxatie van de Nederlandse avant-garde als ‘geïsoleerde marginale beweging’. Aan de ene kant geeft hij toe dat de draagwijdte en het belang van avant-garde in Nederland geringer is dan men over het algemeen aanneemt. Aan de andere kant benadrukt hij hoe recent onderzoek en de ontsluiting van briefwisselingen en archieven aantoont dat naast de bekende namen meer Nederlandse schrijvers en kunstenaars rond 1920 werk met avant-gardistische pretenties hebben voortgebracht. Ook in deze bijdrage is correctie op de latere beeldvorming aanwezig. Aan de hand van teksten van Kurt Schwitters over de Hollandse dadarichting bekritiseert Van den Berg het beeld dat K. Schippers in zijn in 1974 verschenen (en in 2000 heruitgegeven) Holland Dada tekende. ‘Dada-Holland/Holland Dada’ blijkt veel minder te maken te hebben met dada-groepsvorming in Holland dan Schippers meende. De Nederlandse dada-veldtocht waaraan onder andere Kurt Schwitters deelnam, vertoonde zelfs anti-dadaïstische trekken.

Hierdoor wordt duidelijk dat men een onderscheid moet maken tussen de termen en begrippen die de deelnemers gebruikten en de terminologie die voor de literaire geschiedschrijving dient. Zo toont ook Grüttemeier aan dat het concept van het ‘organisch kunstwerk’, dat zowel in de esthetica van Van Ostaijen centraal staat als in het standaardwerk van Peter Bürger, Theorie der Avant-garde, als descriptief begrip wordt gebruikt, zeer verschilt. Dat Bürger de avant-garde presenteert als een radicale breuk met deze organische kunstopvatting, blijkt sterk beïnvloed te zijn door zijn ideologiekritische opvattingen, die aansluiten bij de Frankfurter Schule.

Er is een opvallende afwezige in dit avant-gardegezelschap: het Vlaams Volkstoneel van Oscar de Gruyter. Met de opzienbarende ensceneringen van de toneelstukken Lucifer en Tijl van A. van de Velde, die in Parijs werden opgevoerd, werd onder leiding van Jan Boon en Johan de Meester het katholieke volkstoneel verbonden met internationalisme, met constructivistische en expressionistische vernieuwing en creeërde men modernistisch theater met een internationale uitstraling. (zie o.a.: G. Opsomer, ‘Het Vlaamse volkstooneel (VVT) en de opvoeringen van Lucifer en Tijl in Parijs’, in R.L Erenstein, Een theatergeschiedenis der Nederlanden, 1996).

Alles bij elkaar is Avantgarde! Voorhoede? een bundel die verschillende facetten van het onderzoek naar de Nederlandse en Vlaamse avant-garde laat zien: niet alleen dat er nog heel wat onderzoeksterrein braak ligt, maar ook dat het beeld dat wij van de Nederlandse en Vlaamse historische avant-garde hebben, op heel wat punten moet worden bijgesteld.

Lut Missinne

hubert f. van den berg en gillis j. dorleijn (samenst.), Avantgarde! Voorhoede?, Vantilt, Nijmegen, 2002, 256 p.