Ons Erfdeel. Jaargang 45

[p. 435]

Roger van de Velde, een stem in de woestijn

Vraag de babyboomgeneratie wat het keerpunt is van de voorbije eeuw en het antwoord is de jaren zestig, met zijn jongerencultuur, zijn communicatie-explosie en zijn meirevolte. Het verleden gezien door een nostalgische bril, ontdaan van al zijn grijsheid. Voor hun kinderen daarentegen zijn diezelfde verworvenheden alweer zo vanzelfsprekend, dat het paradijs van hun ouders een dorre woestijn lijkt. Hun mijlpalen zullen zaken zijn als het internet of de wereld als een global village. Volgens dezelfde historische wetmatigheid zal ook deze generatie binnenkort van zijn voorgeschiedenis alleen nog herinneren wat ze zelf onthouden wil. En vergeten wat eraan mankeerde.

Dit maar om te zeggen wat voor schok een boek kan geven dat ons troebele beeld van het nabije verleden op zijn kop zet - dat ons eraan herinnert hoe het werkelijk was. Een boek dat toont dat er ook in 1969 bijzonder alert geschreven werd over wat er toen allemaal fout ging - meer bepaald de middeleeuwse toestanden van het strafrechtelijke apparaat. Ik heb het over de heruitgave van De knetterende schedels van Roger van de Velde: als een kop hete espresso stelt deze verhalenbundel onze in slaap gesukkelde voorstelling van de jaren zestig radicaal weer bij. België was in die dagen duidelijk nog een moeras, maar het bezat ook een intelligentsia die dat aan de kaak stelde. In dertig jaar tijd lijkt er niet eens zoveel veranderd. Als een van Vlaanderens obscuurste schrijvers ons daarop kan wijzen, dan verdient hij de volle aandacht.

Roger van de Velde is een garnaal in de poel van de naoorlogse literatuur in Vlaanderen. Dat zijn boeken historische relevantie bezitten, is iets waar hij toen wellicht niet van wakker zal hebben gelegen. Zijn roeping was de journalistiek - tegen wil en dank begon hij verhalen te schrijven, om een directe nood te lenigen. In de psychiatrische afdelingen waar hij een gevangenisstraf uitzat, stonden de wereld en de tijd immers stil. Van de Velde werd veroordeeld wegens valsheid in geschrifte, omdat hij dwangmatig doktersvoorschriften had bijgewerkt voor Palfium, een indertijd revolutionair geachte pijnstiller - tot het geneesmiddel verboden werd, omdat het een verslavende bijwerking had. Voor Van de Velde, die met zware maagproblemen kampte, was het te laat. Ontoerekeningsvatbaar

Roger van de Velde (1825-1970).

verklaard belandde hij in de cel, zogezegd om hem tegen zichzelf te beschermen. In werkelijkheid werd hij overgeleverd aan de willekeur van het justitionele apparaat.

Wat deze herdruk van De knetterende schedels zo openbarend maakt, is dat ook Van de Veldes pamflet Recht op antwoord erin opgenomen werd, dat zowat gelijktijdig met de bundel verscheen. Recht op antwoord is een strakke, doordacht opgebouwde aanklacht tegen het psychiatrische bestel in de strafinrichtingen van die dagen. Het is een pleidooi dat zo scherp is als een scalpel, maar tegelijk fluweelzacht van snee omdat het Van de Veldes lot als veroordeelde niet compromitteren mocht. De weergaloze argumentatie heeft de passie van een chanson van Brel, al verontschuldigt hij zich meermaals dat hij geen literaire pretenties heeft. Toch is Recht op antwoord een voorbeeld voor het genre. Het boekte ook resultaat: dankzij een ongeziene handtekeningenactie opgezet door tijdgenoten als Hubert Lampo, Walter Van den Broeck en Frans Strieleman - Van de Veldes hoofdredacteur bij De Nieuwe Gazet - kwam de schrijver uiteindelijk vrij.

Hoe is het mogelijk dat een ongelukkige verslaving Van de Velde zes jaar cel opleverde - samen nog wel in één ruimte met een ‘honderdtal psychopaten, lustmoordenaars, kinderverkrachters, pyromanen, brandkastkrakers, seksueel geobsedeerden en cretineuze idioten, om slechts de bijzonderste variëteiten te noemen?’ In die zes jaar kreeg hij alles bij el-

[p. 436]

kaar hooguit tien uur een psychiater te spreken en was er absoluut geen sprake van een therapie. Natuurlijk is dit Recht op antwoord gekleurd, want Van de Velde had een publiek voor ogen dat hij op zijn hand wou krijgen. Maar het onwaarschijnlijke is dat het, samen met de verhalen die eraan voorafgaan, zo weinig gedateerd klinkt. Na de Dutroux-affaire rees er protest dat misdadigers tegenwoordig beter opgevangen worden dan slachtoffers en nabestaanden, maar de portretten in De knetterende schedels laten zien dat menselijk leed allesbehalve gelenigd wordt door criminelen op te sluiten als dieren.

Zelfs een veelzijdig journalist als Roger van de Velde zou ons nooit zulke prangende schetsen uit de gevangenis hebben kunnen leveren, als niet gebeurd was wat is gebeurd. Dan nog is het niet vanzelfsprekend dat hij met zo'n zelfverloochening zijn medegevangenen portretteerde. Van de Velde heeft van de nood een deugd gemaakt en zijn wanhoop opzijgezet. Hij registreert met het inlevingsvermogen van een gezond iemand die in een sanatorium is geïnfiltreerd. Hij maakt geen case-histories, hij onderzoekt niet waarom het met deze grotendeels contactgestoorde mensen zover heeft kunnen komen. Willem Elsschot, die hij als kind nog persoonlijk heeft gekend, was een van zijn voorbeelden en dat merk je aan de relatief beperkte middelen die hij in De knetterende schedels hanteert. Het lijkt wel of hij zijn getuigenissen op de palm van zijn hand moest noteren en juist die gedwongen zelfcensuur maakt dat ze ook vandaag nog standhouden. Niets is hallucinanter dan het gevoel en besef van medemenselijkheid waarmee de schrijver zich recht hield tussen het uitschot van de samenleving: ‘Niet zonder rabiate trots kan ik beweren dat ik gegeten, gedronken en geslapen heb met de meest godvergeten schurken van België en omstreken en dat enkelen onder hen mijn sympathie hebben gewonnen met affiniteiten die dieper ankerden dan de solidariteit van “compagnons de misère.” Ik wil zelfs erkennen dat ik méér en vaak verbazende morele kwaliteiten heb ontdekt bij moordenaars dan bij het kleine, vulgaire gespuis. Met moordenaars en kruimeldieven en alle gedegenereerde soorten die daartussen wriemelen, blijft de dialoog meestal nog mogelijk over alle morele, intellectuele en emotionele hindernissen heen. Er is waarschijnlijk geen plaats op de wereld waar de behoefte aan menselijk contact zo hevig kreunt als in de gevangenis; een behoefte die op de duur even imperatief kan worden als de hunkering naar intimiteit’ (uit Recht op antwoord).

Voor de geschiedschrijving is het een goede zaak dat Roger van de Veldes werk opnieuw in de belangstelling wordt gebracht. Misschien was het niet zover gekomen als zijn literaire nalatenschap niet bewaard was gebleven in het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven te Antwerpen en als het project niet gesteund was door jonge schrijvers als Stefan Brijs, Johan Vandenbroucke en Erik Vlaminck. Het nawoord dat ze schreven bij deze speciale tekstuitgave heeft alles wat een nawoord moet zijn: beknopt, terzake en neutraal. Wat niet wil zeggen dat het niet uitvoeriger had gemogen - aan het notenapparaat te zien hadden de samenstellers zich best aan een doorlichting van het klimaat van einde jaren zestig en aan een psychologisch portret van Van de Velde kunnen wagen.

De knetterende schedels kan je alleen maar doen besluiten dat Roger van de Velde zijn vinger aan de pols van de tijd hield. Jammer dat hij zo tragisch snel na zijn vrijlating overleed aan de gevolgen van dezelfde drug waarvoor hij opgesloten werd, net voor hij eindelijk een serieuze ontwenningskuur zou volgen - het bewijs dat zes jaar internering niets hadden opgeleverd. Het roept vragen op, waarop wellicht ook vandaag nog niet meteen een antwoord te formuleren is. Het belangrijkste wat Roger van de Velde zelf gedaan heeft, is dat hij van zijn schrijverschap een levenstaak heeft gemaakt ten dienste van willekeurige lotgenoten. Paradoxaal genoeg is het datzelfde schrijverschap dat hem belet heeft zijn eigen geestelijke gezondheid te verliezen.

Karel Osstyn

roger van de velde, De knetterende schedels, bezorgd door britt kennis en met een nawoord van stefan brijs, johan vandenbroucke en erik vlaminck, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam/Antwerpen, 2001, 196 p.