Ons Erfdeel. Jaargang 45

[p. 433]

Culturele kroniek
Literatuur

In conflict met de wereld

Wie de schrijversloopbaan van Gerard Reve overziet, ontwaart een lange lijst incidenten. De schrijver lijkt voortdurend in conflict te zijn met de buitenwereld. Als jongste rel kan de gemankeerde uitreiking van de Prijs der Nederlandse letteren gelden, waarbij in het midden mag blijven of het optreden van Reves pedofiele levensgezel, Joop Schafthuizen, hieraan debet is of de vreesachtigheid van het Belgische hof. Het is, hoe dan ook, bijzonder jammer dat een uitgelezen gelegenheid om een groot schrijver te eren - Reve is 78 jaar en heeft problemen met zijn gezondheid - aldus verloren ging.

Gelukkig valt er ook prettiger nieuws te melden. ‘De Grote Reve Dagen’, een programma van lezingen, gesprekken en documentaires, dat ook voorzag in het bezichtigen van een aan leven en werk van Reve gewijde tentoonstelling, trokken in december 2001 in Den Haag veel bezoekers. Bovendien zijn er twee nieuwe boeken van Reve uitgekomen, al bevatten zij oud werk: een editie van het handschrift van De Avonden en het zesde deel van het Verzameld werk. De uitgeverij die de eerste druk van De Avonden op de markt bracht, De Bezige Bij, heeft nu een facsimile-uitgave van het manuscript en het typoscript van deze inmiddels klassiek geworden roman laten verschijnen. De basis van deze uitgave vormt het handschrift dat het Letterkundig Museum in 1996 op een veiling verwierf. Aan de reproductie van manuscript, typoscript en bladen met aantekeningen gaat een inleiding vooraf van Marjo Eijgenraam. Hoewel de uiteindelijke roman er in geen enkel opzicht door verandert, is het boeiend zicht te krijgen op de ontstaansgeschiedenis ervan. In zijn aantekeningen noemt Reve zijn romanfiguren nog bij hun echte namen. Aardig om te weten is ook dat de jonge schrijver uit de Amsterdamse krant Het Parool de weersvoorspellingen verzamelde voor de dagen waarop De Avonden zich afspeelt. Zij komen soms woordelijk terug in de roman.

Uit de vergelijking van de versies die als handschrift en typoscript van de verschillende hoofdstukken zijn overgeleverd, trekt Eijgenraam voorlopig een tweetal conclusies. De eerste is dat Reve zeer systematisch te werk ging bij het schrijven en typen van zijn roman. De tweede is dat de handeling in de opeenvolgende versies steeds intenser wordt. De jonge schrij ver krijgt gaandeweg greep op zijn stof.

Aan het einde van de inleiding is de aanbiedingsfolder afgedrukt waarmee De Bezige Bij De Avonden de wereld in zond. Zoals bekend, wordt daarin gerefereerd aan het rapport van de jury die de roman voordroeg voor bekroning met de Reina Prinsen Geerligsprijs, doordat wordt gesproken van ‘de geestelijke nood (...) van de naoorlogse tijd, in het bijzonder van hen, die in de oorlog volwassen werden.’ Maar kennelijk was de uitgeverij bang dat potentiële lezers afgeschrikt zouden worden door het beeld van een inktzwart werk, getuige de relativerende slotzin van de aanbiedingsfolder: ‘Het is een verhaal als een nachtmerrie, waaruit men echter - en dat is te danken aan de positieve levensopvattingen van de auteur - versterkt ontwaakt.’ Deze merkwaardige woorden over de ‘positieve levensopvattingen’ van Reve misten hun effect op veel critici, die zich geenszins gesterkt voelden door een roman die zij als naargeestig beschouwden en zonder perspectief. Toen de jonge auteur reageerde op het rumoer dat zijn debuut had veroorzaakt, ging hij in op dit verwijt: ‘Het is nog altijd een wijd verbreide opvatting, dat een schrijver “uitzicht” moet bieden. Ik zie dat niet in. Om uitkomst aan te wijzen, moet men allereerst uitkomst zien, maar bovendien, is dat speciaal mijn taak?’

Het citaat is afkomstig uit een korte beschouwing die Gerard Reve in februari 1948, drie maanden na het verschijnen van De Avonden, bijdroeg aan Nederlandse Bibliografie. Met een groot aantal andere teksten is dit stukje gebundeld in het zesde en laatste deel van het Verzameld werk. Dit deel bevat een door de auteur gemaakte keuze uit zijn verspreide publicaties.

Het staat een schrijver vanzelfsprekend vrij te bepalen wat hij wel of niet wil opnemen in

[p. 434]

G. Reve (^o 1923) - Foto E. Posthuma de Boer.

zijn Verzameld werk. Maar er is ook een lezer en die wil graag weten welke selectie de auteur maakte. Op dit punt laat de ‘Verantwoording’ van deel 6 het afweten. Daarin wordt meegedeeld dat ‘de basistekst van een groot deel van het opgenomen werk afkomstig is uit enkele verzamelbundels’, zeven in getal, van Een Eigen Huis via twee delen Archief Reve tot en met Zondagmorgen zonder zorgen. Welke teksten uit welke verzamelbundels afkomstig zijn en welke niet werden opgenomen in het Verzameld werk, onttrekt zich echter aan de waarneming van de lezer. Toch is het significant voor de aard van de keuze dat het geruchtmakende gedicht ‘Voor eigen erf’, met de regels

O Nederland, ontwaak!
Gooi al dat zwarte tuig er uit:
Ons land voor ons!
Op, naar de Blanke Macht

niet werd uitverkoren voor het Verzameld werk en dus ook de ‘Verklaring’ niet die Reve achteraf uitgaf, waarin hij het gesmade gedicht bestempelt als ‘een primitieve - vermoedelijk in al te vulgaire bewoordingen gestelde - alarmkreet’ en als zodanig een middel om aandacht te vragen voor de in zijn ogen rampzalige immigratiepolitiek van de Nederlandse regering.

Het is eveneens volstrekt onvoldoende met betrekking tot Terugkeer, de dichtbundel die Reve in 1940 in eigen beheer liet verschijnen, te spreken van ‘de uitgave die verscheen in 1999’. Met deze summiere aanduiding in de ‘Verantwoording’ wordt gedoeld op de herdruk die in dat jaar verscheen bij uitgeverij Conserve in Schoorl. Dat de ‘afzonderlijke uitgave’ van Op Zoek in 1995 bij De Bijenkorf uitkwam, had ook wel even mogen worden vermeld.

Hier wreekt zich het feit dat deel 6 van het Verzameld werk, dat editie-technisch de meeste aandacht behoefde, niet werd bezorgd door Nop Maas, zoals de voorgaande vijf delen. De oorzaak laat zich raden: het ongecontroleerde optreden van Reves levensgezel en zaakwaarnemer, dat Maas deed besluiten zijn bemoeienissen met het Verzameld werk te staken.

Deze onverkwikkelijke gang van zaken laat onverlet dat het zesde deel fraaie teksten bevat. Van kort na de bevrijding dateert ‘De Das In Het Bos’, waarin in fabelvorm het lot wordt beschreven van een jood die terugkeert uit een concentratiekamp en op zoek gaat naar zijn achtergelaten eigendommen. Het gebruiken van vermenselijkte dieren en dierennamen zal een constante worden in het werk van Reve.

Eveneens uit de begintijd is ‘De Sociale Positie Van Sinterklaas’, waarin een schitterende communistische definitie van de beroemde kindervriend voorkomt: ‘een voze, onwaarachtige, kapitalistische, reformistische, tot verzoening der tegenstellingen tussen de klassen in het leven gehouden figuur’.

In het latere werk neemt het beschouwende element toe. Reve is op zijn best, als hij zich onafhankelijk opstelt tegenover instituties als de katholieke kerk, vertegenwoordigd door hoogwaardigheidsbekleders als bisschop Simonis en de paus. Zijn geestig geformuleerde oordeel getuigt dan van een gezond verstand dat hem lijkt te ontvallen, als hij zich keert tegen het socialisme, de religie van zijn jeugd, en in overtrokken bewoordingen spreekt van ‘het nieuwe, rode fascisme’. Dan is een door paniek bevangen, opgejaagd mens aan het woord dat eens te meer in conflict is met de wereld. De opgave zich daarin staande te houden beheerst ook het bestaan van Reves personages en vormt de grondslag van zijn schrijverschap. Behalve een beperkt aantal kwalijke, racistische uitlatingen dankt de Nederlandse literatuur er een imposant oeuvre aan.

G.F.H. Raat

gerard reve, De Avonden. Een Winterverhaal. Facsimile-uitgave van het manuscript en typoscript, De Bezige Bij, Amsterdam, 2001.
gerard reve, Verzameld werk, deel 6, L.J. Veen, Amsterdam/Antwerpen, 2001, 768 p.