Ons Erfdeel. Jaargang 45

[p. 388]

F. Springer (^o1932)- Foto Steye Raviez.

[p. 389]

De noodzaak van een bedrieglijk echt decor
Verzameld en nieuw werk van F. Springer

Ad Zuiderent
werd geboren in 1944 te 's-Gravendeel. Studeerde Nederlands aan de Universiteit van Amsterdam en is docent moderne Nederlandse letterkunde aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij publiceerde verschillende dichtbundels: ‘Natuurlijk evenwicht’ (in 1984 bekroond met de Jan Campertprijs); ‘Op de hoogte van Icarus’(1993) en ‘Jij als geen ander’ (2000). In 2001 verscheen het boek ‘De tweede gisting: over de compositie van dichtbundels’. Samen met J.L. Marais stelde hij de bloemlezing ‘Ons klein en silwerige planeet: Afrikaanse, Nederlandse en Vlaamse gedigte oor die omgewing’ samen (1997). In opdracht van de Stichting Ons Erfdeel schreef hij, met Hugo Brems, het boek ‘Hedendaagse Nederlandstalige dichters’ (1992).
Adres: Zacharias Jansestraat 52hs, NL-1097 CN Amsterdam

Hoewel F. Springer de reputatie heeft de belangrijkste Nederlandse diplomaat-schrijver van de laatste decennia van de twintigste eeuw te zijn, doet men zijn werk zeer te kort door zich vooral en uitsluitend te richten op het decor waartegen zijn verhalen geplaatst zijn. Dat decor kent de schrijver altijd uit eigen ervaring: Nederlands-Indië in de jaren dertig en tijdens de Japanse bezetting, Nederland in de jaren vijftig, Nieuw-Guinea begin jaren zestig en vervolgens een hele reeks diplomatieke standplaatsen die een schaduw en soms een lichte vertekening te zien geven van Springers eigen levensroute: New York, Bangkok, Dacca, Teheran, Luanda. Alleen Europese standplaatsen als Brussel, Straatsburg en Oost-Berlijn ontbreken vooralsnog in dit rijtje.

De terugblik die Springers werk vrijwel voortdurend biedt, merkt deze decors wel op en brengt ze ook tot leven, maar die blik richt zich toch vooral op de subtiliteit van menselijke verhoudingen en op het onvermogen van mensen om de meest essentiële gevoelens over te brengen op degenen wie deze gevoelens aangaan. Wie in het onlangs verschenen Verzameld werk de tussen 1962 en 1998 verschenen romans, verhalen en novellen achter elkaar leest, zal bijvoorbeeld opmerken welke belangrijke rol afscheid daarin speelt. Maar tegelijk ook hoe onmogelijk het voor de meeste personages is om bevredigend afscheid te nemen.

Verschillende van Springers boeken staan vrijwel geheel in het teken van het afscheid. Soms, zoals in Bougainville (1981), wordt zo'n afscheid verhevigd door een reünie, want die vormt er de bevestiging van. Vaak lijkt het alsof er afscheid genomen wordt van een decor, zoals titels als Tabee, New York (1974) en Teheran, een zwanezang (1991) en ‘Bangkok, een elegie’ (2002)

[p. 390]

suggereren. Laatstgenoemde titel is die van een omvangrijke novelle in de eveneens onlangs verschenen bundel Allemaal gelogen. Alle drie de titels suggereren dat er afscheid wordt genomen of wordt teruggeblikt op een stad. Maar die aandacht voor het decor bedriegt; het gaat om de spelers. In Tabee, New York gaat het vooral om het afscheid van een vroegere geliefde, de in New York door hoofdpersoon Bo hervonden, Indische jeugdliefde Dollie; in Teheran, een zwanezang over het afscheid van een nieuwe geliefde, Patricia Jahanbari, de Iraanse secretaresse van schrijver-fantast Toby Harrison; en in ‘Bangkok, een elegie’ over het afscheid van een oude kennis, de Nederlandse antiekhandelaar Van Dreumen, die nooit kans heeft gezien aan Bangkok te ontsnappen. In geen van deze gevallen is er trouwens sprake van een echte afscheidsscene. Zulke scènes lijkt Springer bij voorkeur te vermijden, omdat hij beseft dat ze onmogelijk zijn. Aanvankelijk, in Tabee, New York, is dat tragisch, in later werk wordt die tragiek meer en meer vervangen door weemoed.

Wie had gehoopt in Allemaal gelogen (dat verhalen, gedichten en beschouwingen bevat uit de jaren tussen 1958 en 1998) enige reflectie op het belang van afscheid aan te treffen, komt bedrogen uit. Tenzij men de column ‘Hoe begroet ik iemand op onvergetelijke wijze’ als zodanig beschouwt. Hierin prijst Springer de Duitse schrijver Hans Erich Nossack om de claus waarmee in een van diens romans een schrijver een vrouw begroet die hem om zijn handtekening vraagt: ‘Mit Ihnen lohnt es sich zu sterben’. Deze overdreven wens wordt werkelijkheid, wanneer schrijver en bewonderaarster samen omkomen bij een auto-ongeluk.

Het verschil tussen literatuur en leven maakt Springer vervolgens tegelijk komisch en schrijnend duidelijk, wanneer hij vertelt hoe hij ooit op een diplomatieke receptie heeft geprobeerd met dezelfde zin een vrouw te versieren en hoe deze begroeting spontaan een afscheid werd, zij het een afscheid zonder enige allure. Wat in literatuur zo gewoon lijkt, is het in het dagelijks leven niet; en de verhouding tussen de alledaagse werkelijkheid en de literaire verbeelding ervan is derhalve ingewikkelder dan je bij je lectuur van bijvoorbeeld Springers eigen werk zou denken.

Verneukeratief

Zeker, er zijn vormen van afscheid waar een schrijver als Springer zijn hand niet voor omdraait. In de diplomatieke wereld wuift men elkaar voortdurend uit; in zijn boeken dus ook. Maar het is de vraag of zulk uitwuiven echt een afscheid is. In Bougainville becommentarieert de verteller zo'n afscheidsreceptie met de woorden: ‘Geen hechter en aangenamer maffia dan diplomaten op een afscheidsfuifje.’ Eerder in dezelfde roman had iemand al gezegd: ‘In ons vak zien we elkaar altijd vlugger terug dan we beseffen - daarom

[p. 391]

neem ik geen afscheid van jullie.’ Dit soort afscheid telt dus niet, want het is een leeg ritueel.

Veel spannender, en schrijnender, zijn de afscheidsscènes tussen geliefden, juist omdat daarin vaak niets, of althans niets relevants gezegd wordt. In Teheran, een zwanezang zegt Toby tegen zijn geliefde Patricia: ‘Afscheid nemen van je geliefde is het wreedste.’ Zo'n afscheid is alleen niet wreed, wanneer de geliefde duidelijk verzonnen is, zoals Pauline, de door King Velderman tot leven geroepen geliefde in de in Angola spelende roman Quissama (1985). Als er één roman is waarin de personages zich bewust zijn van de noodzaak van een welhaast filmisch decor en een geraffineerde enscenering, is het deze. De gasten die op het balkon bij Pauline en King naar rellen in de Angolese hoofdstad hebben zitten kijken, roepen bij het weggaan: ‘Thanks for the show, Pauline.’ En nog vanuit het trappenhuis roepen zij: ‘Ciao, Pauline!’, een scène die King achteraf becommentarieert met: ‘Weer zo'n onuitwisbaar beeld: zoals ze daar stond, over de leuning gebogen, naar beneden turend, luisterend naar het geklos van de gasten op de trap, nog een allerlaatst tinkelend “ciao” achter hen aan werpend, als een kostbaar afscheidsgeschenk.’ Van Pauline heeft Springer echt een ster in het afscheid nemen gemaakt: wanneer zij uit Luanda naar Europa vertrekt, zingt zij in Kings oor: ‘Ev'ry time we say goodbye I die a little’, woorden van Cole Porter, waarover King zelf zegt: ‘Feilloos koos zij de passende omlijsting voor onze laatste zoen.’

Met een dergelijk geslaagd afscheid verraadt Springer dat dit alles enkel in Kings fantasie kan hebben plaatsgevonden en dat Pauline en King nooit een paar hebben gevormd en dus ook nooit op deze geslaagde wijze afscheid genomen hebben. Zo verneukeratief is deze schrijver. Het lijkt allemaal zo gladjes en kloppend wat hij vertelt. En in zijn recente werk, de romans Bandoeng-Bandung (1993) en Kandy (1998) lijkt het ook nog zo sentimenteel. Maar het is tegelijk buitengewoon geraffineerd. Bij herlezing van zijn hele oeuvre viel mij op dat Springer, net als Willem Elsschot, eigenlijk nooit een echt zwak boek heeft gepubliceerd.

Wat uit de romans al duidelijk werd, wordt bevestigd door de beschouwingen in Allemaal gelogen: Springer is gefascineerd door schrijvers die wel betrokkenheid tonen bij het lot van hun personages, die met grote inzet schrijven ook, maar die vooral zeer vakkundige en geraffineerde vertellers zijn. Het voorbeeld van Nossack maakt dat al duidelijk. Het blijkt ook uit zijn beschouwing over Maupassants Bel-Ami en over de als reisverhaal vermomde beschouwing over The Great Gatsby van Scott Fitzgerald.

Daarnaast staan er in de bundel een paar terugblikken waaruit te meer blijkt hoe nauw de door Springer vertelde geschiedenissen verbonden zijn met gebeurtenissen in zijn eigen leven. In ‘Controleur Baliem’ blikt hij terug op de periode waarover in zijn vroegste boeken, Bericht uit Hollandia

[p. 392]

(1962), Schimmen rond de Parula (1966), De gladde paal van macht (1969), maar vooral in het titelverhaal van Zaken overzee (1977) verteld wordt; ‘Een weerzien’, het relaas in dagboekvorm van zijn terugkeer naar het voormalige Nederlands-Nieuw-Guinea in najaar 1990, versterkt deze band met de gebeurtenissen uit het verleden. ‘Dagboek van een repatriant’ kan moeiteloos naast Kandy gelegd worden, de roman over een groep repatrianten uit het naoorlogse Indië, die op Ceylon vergeefs wacht op hereniging met de vaders die aan de Birma-spoorlijn hadden moeten werken. In een aantekening bij deze roman had Springer al aangegeven dat zijn eigen verhaal en dat van hoofdpersoon Fergus Steyn elkaar lijken te dekken, maar vervolgens neemt hij een stapje terug en stemt in met de uitspraak van Max Frisch dat ieder mens op een bepaald moment in zijn leven een geschiedenis bedenkt, die zo concreet in te vullen valt met namen en data, dat hij geen enkele moeite heeft te geloven dat dat zijn levensgeschiedenis is. Het is een kenmerkende houding voor deze schrijver, die een boek met nogal wat autobiografische teksten Allemaal gelogen noemt en er in de ondertitel De herinnering als mooi verhaal aan toevoegt.

Deze teksten worden voorafgegaan door een omvangrijk interview van Liesbeth Dolk, waarin Springer op diverse details van zijn werk ingaat. Onder meer op het belang van een goed en kloppend decor: ‘De historische feiten moeten kloppen, dat is de basis waarop ik een verhaal bouw. Als je beweert: het speelde daar en daar, dan moet je dat heel scherp voor je zien, dan moet je bijvoorbeeld de juiste straatnamen weten. Daar ben ik helemaal niet zo goed in hoor, daar krijg ik in reacties van lezers wel eens voor op mijn donder - trein op de verkeerde plek laten rijden en zo - maar ja, een aantal feiten moet kloppen, en in die werkelijkheid kan jij dan je verhaal situeren. Je verhaal moet in dat opzicht volstrekt geloofwaardig zijn, zodat de lezers, die iets weten van de plaats of de tijd zullen zeggen: “Ja, inderdaad, zo was het daar toen! Dus dan zal de rest ook wel...” Verneukeratief, hè?’

Springer schrijft voor lezers die bedrogen willen worden met een prachtig decor. Maar die lezers weten wel beter: laat de schrijver maar denken dat hij hen bedriegt; zij realiseren zich intussen dat die schrijver een verhaal vertelt dat langs de omweg van de autobiografische schijn over henzelf gaat. Over de lezer dus, die bijvoorbeeld ook wel weet dat er vaker nietszeggend afscheid genomen wordt dan in fraaie en toepasselijke volzinnen.

Literatuur:

f. springer, Verzameld werk, Querido, Amsterdam, 2001, 1116 p.

f. springer, Allemaal gelogen: de herinneringen als mooi verhaal, Querido, Amsterdam, 2002, 287 p. + cd