Ons Erfdeel. Jaargang 45

Musketiers van de Vlaamse mystiek

‘Tout commence en politique, et tout finit en mystique’. Een omkering van Péguy's bekende boutade kwam me onwillekeurig voor de geest na lectuur van het voortreffelijke Eerst Vlaanderen voor Christus van de jonge Gentse historicus Christian de Borchgraeve. Het Antwerpse Ruusbroecgenootschap, genoemd naar de beroemde 14de-eeuwse Brabantse mysticus, is vandaag een gerenommeerd wetenschappelijk centrum voor de studie van de middeleeuwse spiritualiteit, met een brede internationale uitstraling. In zijn studie peilt De Borchgraeve naar de wortels van de instelling. Hij onthult dat de oorspronkelijke inzet ervan geenszins beperkt was tot de mystiek: de studie van de spiritualiteit kaderde binnen een maatschappelijk totaalproject waarin hemelse sferen en aardse onderlagen innig verstrengeld waren.

Het Ruusbroecgenootschap werd in 1925 gesticht door vier Vlaamse jezuïeten: Desideer Stracke (1875-1970), Jozef van Mierlo (1878-1958), Jan Baptist Poukens (1882-1962) en Leonce Reypens (1884-1972). De Borchgraeve heeft ervoor geopteerd om de voorgeschiedenis en de begintijd van het genootschap niet te reconstrueren vanuit het brede samenspel van geestelijke en maatschappelijke stromingen dat zich erin weerspiegelde, maar vanuit de personen van de vier stichters. In de opbouw van zijn studie zijn twee betrekkelijk korte hoofdstukken over de eigenlijke stichtingsgeschiedenis dan ook ingezet tussen twee lange hoofdstukken met de biografieën van de initiatiefnemers vóór en na de stichting. Het deficit aan synthese dat hieruit voortvloeit wordt slechts ten dele goedgemaakt in inleiding en besluit; maar de studie wint er ontegensprekelijk door in levendigheid en tastbaarheid. Het resultaat is een overtuigend generatieportret van een belangrijk segment van de Vlaamse jezuïetenorde, en zo indirect van de Vlaamse clerus in het algemeen, gedurende de eerste helft van de 20ste eeuw.

De jezuïetenorde had van oudsher een sterke wetenschappelijke component binnen zijn apostolaat. In een sfeer van romantische belangstelling voor de christelijke Middeleeuwen werd in het jonge België in 1837 het genootschap van Bollandisten heropgericht voor de kritische studie en uitgave van heiligenlevens. De vier toekomstige stichters van het Ruusbroec-genootschap schakelden zich dus in in een stevige traditie toen ze kozen voor de middeleeuwse spiritualiteit en letterkunde. Ze deden dat in een periode, rond de eeuwwisseling, waarin de Sociëteit zijn dialoog met de moderne historische en tekstkritiek wenste te verdiepen. Alle vier genoten een jarenlange, meestal verrassend internationale vorming, bekroond door een doctoraat aan de Leuvense universiteit. Drie van de vier waren op het moment van de stichting gerenommeerde geleerden, en hun wetenschappelijk werk zou essentieel blijken voor de herontdekking en de herwaardering van de Vlaamse middeleeuwse mystiek.

De belangstelling van de vier gold niet toevallig de mystiek. Op het einde van de l9de eeuw groeide er, in reactie tegen het positivisme van de vorige generatie, in brede kring een vernieuwde belangstelling voor diverse uitingen van het bovennatuurlijke. Binnen de ka-

[p. 304]

tholieke Kerk was de herbronning in de mystiek onderdeel van een verinnerlijkingsbeweging, die zich o.m. ook uitte in de H. Hartbonden, de eucharistische kruistocht en de liturgische vernieuwing. Tijdens hun loopbaan waren onze vier jezuïeten nauw betrokken bij een of meerdere van deze initiatieven; en de studie van de middeleeuwse mystiek was voor hen niet louter doel op zich, maar ook een middel om de elite meer spirituele ruggengraat te ‘schoppen’.

Stracke, Van Mierlo, Poukens en Reypens spitsten zich zeer welbewust toe op de Vlaamse mystiek. Lang vòòr de stichting van het Ruusbroecgenootschap hadden allen zich bekend tot de Vlaamse Beweging. De sociale bewogenheid gestimuleerd door het pontificaat van Leo XIII bracht een deel van de jonge clerus vanzelf op de paden van het flamingantisme. De jezuïeten, in hun rekrutering en in hun onderwijs traditioneel gericht op de verfranste en belgicistische elite, lagen in de frontlijn van de hieruit voortvloeiende conflicten. De scherpe botsing veroorzaakt door de instroom van een jonge generatie Vlaamsvoelende priesters, waarvan de stichters van het Ruusbroecgenootschap stuk voor stuk treffende voorbeelden waren, uiteindelijk zou leiden tot de splitsing van de Belgische provincie in 1935. Het etnisch-culturele Vlaamse nationalisme van de stichters was gedrenkt in de voor die tijd typerende ‘bloed en bodem’ retoriek. De unieke ziel van het Vlaamse ‘ras’ kwam tot uiting in zijn taal; de herwaardering van de Vlaamse letterkunde was een essentiële voorwaarde om de Vlaming zijn gevoel voor eigenwaarde terug te geven, en zo de weg te banen voor zijn spirituele, materiële en politieke emancipatie. Tussen het Vlaamse en het katholieke engagement van deze priesters was er een onlosmakelijke symbiose. In de algehele herkerstening van Vlaanderen, naar het model van hun geliefde Middeleeuwen, zagen ze de herontdekking van zijn diepste eigenheid; en omgekeerd zou een meer zelfstandig Vlaanderen een dam zijn tegen de seculariserende (Franse) invloeden die via het verziekte België versluisd werden. In dit ‘intransigent-katholieke’ programma ziet De Borchgraeve de ultieme drijfveer van de stichters van het Ruusbroecgenootschap. In een variatie op het IJzerbedevaartmotto somt hij hun agenda dan ook op als ‘alles voor Vlaanderen - maar eerst Vlaanderen voor Christus’.

Van de vier was het vooral Stracke die expliciet de politieke toer opging. Hij was de auteur van de beroemd gebleven brochure Arm Vlaanderen uit 1913, die de Vlaamse middenklasse ertoe opriep het verbasterde volk uit zijn winterslaap te doen ontwaken. In de Eerste Wereldoorlog verzeilde Stracke in het activisme, wat hem nadien een (korte) gevangenisstraf opleverde. In tegenstelling tot zijn drie confraters, die zich ruim voor de Tweede Wereldoorlog distantieerden van fascisme en nationaal-socialisme, was Stracke niet vies van een flirt met de Nieuwe Orde. In een rede van 1942 in het bezette Brugge brak hij een lans voor Groot-Nederland en voor een ‘inheems nationaal-reaal-socialisme’. Na de Tweede Wereldoorlog werd hij een moreel boegbeeld van het radicaal-rechtse Vlaams-nationalisme (en zo mentor van o.a. Karel Dillen, de stichter van het Vlaams Blok). Strackes politieke sympathieën kleurden al sinds het interbellum af op zijn wetenschappelijke activiteit: deze werd steeds meer een vruchteloze queeste om de oorsprong van de ‘Dietse’ letterkunde terug te duwen tot in de vroege Middeleeuwen, wat haar superioriteit over de Franse literatuur zou bewijzen; en haar te situeren in de Noord-Franse irredenta van het extreem Groot-Nederlandse flamingantisme. Na de Tweede Wereldoorlog zou deze afdaling in Merovingische nevelen overigens tot een breuk leiden met het Ruusbroecgenootschap.

Poukens was bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog een veelbelovend Bollandist. Zoals Stracke, koesterde hij echter sympathie voor het activisme, wat hem brouilleerde met de fel patriottische verzetsheld Hyppolite Delehaye, de leider van het Bollandisme.

De grote Hadewychspecialist Van Mierlo was altijd gematigder dan Stracke of Poukens, hoewel zijn agenda na de Eerste Wereldoorlog evolueerde van eentaligheid in Vlaanderen naar federalisering. Hij voelde niet veel voor Grootneerlandisme, dat hij als een Hollands-calvinistisch jeu de dupes beschouwde. Vanuit een neothomistische filosofie verdedigde hij de combinatie van een ‘natuurlijke’ vaderlandsliefde voor Vlaanderen met een pragmatische trouw tegenover het Belgische staatsverband op basis van het do ut des; zelf paste hij dit recept trouwens met groot succes toe in zijn carrière binnen de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde.

[p. 305]

Reypens vond ik persoonlijk de meest intrigerende figuur van de vier. Hij blijft helaas wat onderbelicht tegenover Stracke of Van Mierlo, misschien ook omdat hij minder past binnen De Borchgraeves interpretatieschema. Nochtans was hij de enige echte Ruusbroec-specialist - Stracke en Poukens waren eigenlijk gespecialiseerd in heiligenlevens, terwijl Van Mierlo Ruusbroec maar een boertige burger vond, een epigoon van de ‘adellijke’ Hadewych. Reypens, die uit een notabele franskiljonse familie stamde, was tegelijk de meest bevlogen en de meest pragmatische van de vier musketiers van de Vlaamse mystiek. Hij was zelf dichter, en intens betrokken bij de universalistisch getinte Pelgrimsbeweging, die de christelijke kunst resoluut op het terrein van de moderne 20e-eeuwse stromingen wou plaatsen. Zijn flamingantisme was echter evenzeer strategisch als gevoelsmatig. In mandarijnen-Frans legde hij aan zij oversten uit dat ze, in de beste traditie van de Compagnie, een Vlaamse wissel op de toekomst dienden te nemen: via de herwaardering van de mystiek van eigen bodem zouden de jezuïeten invloed winnen op de nieuwe intellectuele Vlaamse elite.

Toen de gematigd Vlaamsgezinde provinciaal Willaert in 1924 het licht op groen zette voor het Ruusbroecgenootschap, wendde hij zich als vanzelf tot Reypens om de onderneming in goede banen te leiden. De seigneur boezemde meer vertrouwen in dan de troubleshooter Stracke, de gebuisde Bollandist Poukens of de onmogelijke kamergeleerde Van Mierlo, die met de onschuld der engelen academische fatwa's uitvaardigde tegen rivalen-collegae. Het genootschap moest quasi in het geniep van start gaan, en stootte in de beginjaren op groot wantrouwen vanwege vele Belgische confraters en vanwege het Romeinse generalaat. Het werd eigenlijk alleen met Nederlands geld rechtgehouden. Deze reserves (die gerust wat uitvoeriger aan bod hadden mogen komen) waren begrijpelijk: gezien de achtergrond van zijn stichters werd het Ruusbroec-genootschap er vanzelfsprekend van verdacht een flamingantische concurrent te zijn voor het Bollandisme, dat van bij zijn oorsprong de trots van de herrezen Belgische provincie was geweest. Pas in 1937, na de grootscheepse Ruusbroec-herdenking van 1931 en vooral na de splitsing van de Belgische provincie in 1935, werd het werk door Rome erkend, wat de basis legde voor zijn opbloei tot een florissant centrum.

Eerst Vlaanderen voor Christus is een helder geschreven en licht verteerbare studie, waarin de auteur zijn hoofdrolspelers veelvuldig zelf aan het woord laat. De lezer die vooral geïnteresseerd is in het Ruusbroecgenootschap vanuit het perspectief van de geschiedenis van de godsdienstwetenschappen zal wat op zijn honger blijven zitten. De Borchgraeve komt daarentegen sterk uit de hoek in het blootleggen van de socio-politieke achtergrond en inzet van de vernieuwde belangstelling voor de Vlaamse mystiek in het eerste kwart van de 20ste eeuw. Of het omnia instaurare in Christo (alles doen beginnen met en wortelen in Christus) daarin primeerde op het flamingantisme is de klassieke kwestie van de kip of het ei; wat vooral opvalt is de verregaande verwarring tussen beide bij deze vier jezuïeten, die symbool mogen staan voor een generatie. De (ongewilde?) dubbelzinnigheid van de titel heb ik dan ook gesmaakt: was het eerst Vlaanderen voor Christus, dan wel éérst Vlaanderen vóór Christus?

V. Viaene, FWO-Vlaanderen

christian de borchgraeve, Eerst Vlaanderen voor Christus. De pionierstijd van het Ruusbroecgenootschap, Averbode, 2001, 376 p.