Ons Erfdeel. Jaargang 45

Het jaar van de talen in Nederland

Of iedereen er veel van gemerkt heeft weet ik niet, maar 2001 was in heel Europa het jaar van de talen. Het werd uitgeroepen door de Raad van Europa en de Europese Unie, de Europese Commissie zette zes miljoen euro opzij om te zorgen dat die roep allerwegen zou worden gehoord, en de ministers van Onderwijs van de verschillende landen beloofden er thuis werk van te maken. Aangezien Europa veel talen rijk is en zal blijven, en aangezien Europeanen in steeds groter getale hun taalgrenzen overschrijden, zouden ze krachtig worden aangespoord meer talen te leren dan hun moedertaal alleen. Dat was de bedoeling.

Is het gelukt? Voor Europa als geheel valt daar weinig van te zeggen. Het Europese subsidiegeld is uitgezaaid over een aantal verdienstelijke projecten in de verschillende lidstaten, er zijn geleerde internationale conferenties gehouden - in Lund, in Rotterdam, in Brussel - maar het leeuwendeel van de campagne is gevoerd op nationaal niveau, zonder veel contact met de buren. Dat was jammer, maar begrijpelijk: de voorbereidingstijd was te kort voor een werkelijk internationale opzet; bovendien zijn de omstandigheden van land tot land sterk verschillend. Ik beperk me daarom tot de Nederlandse pogingen.

In landen met verschillende, gelijkwaardige landstalen, komt na de moedertaal de andere landstaal als vanzelfsprekend op de eerste plaats. Wie op nationaal niveau wil opereren, moet ze beide beheersen. In Nederland heeft men daarvoor aan het Nederlands genoeg; pas voor wie zijn neus buiten de nationale grenzen steekt, worden vreemde talen onmisbaar. Maar omdat Nederland klein is en Nederlandse neuzen lang zijn, geldt dat langzamerhand voor vrijwel iedereen. Een eeuw geleden kon een internationaal georiënteerde bovenlaag zich redelijk redden in het Frans, Duits en Engels, in ongeveer dezelfde mate, maar sinds het midden van de vorige eeuw begon het Engels aan een onstuitbare opmars. Inmiddels kan iedereen in Nederland zich min of meer in het Engels uitdrukken - maar dat lijkt, ook bij de bovenlaag, ten koste te zijn gegaan van het Frans en het Duits. Het aantal uren waarin die talen worden onderwezen neemt gestaag af, evenals het aantal docenten.

Zo groeit de populariteit van een kortzichtige oplossing van het talenprobleem: Engels heeft de toekomst, in Europa en de wereld, als iedereen het leert naast zijn eigen taal zijn we eruit. Te beginnen in Nederland. In een nog extremer versie van dit waanidee wordt ook het Nederlands op den duur teruggedrongen tot een taal voor huiselijk gebruik die steeds minder te zoeken zal hebben in het bedrijfsleven of de wetenschap.

Nu heeft het Engels, in een sterk afgevlakte internationale variant, inmiddels inderdaad een streep voor op andere grote talen. Je kunt er overal in de wereld een beetje mee terecht, als EHBO-taal: eerste hulp bij ontmoetingen. Bovendien zijn er, vooral aan de top van de nationale samenlevingen, sterk internationaal georiënteerde groepen waar Engels inderdaad de algemeen aanvaarde voertaal is. Ik denk dan aan bijvoorbeeld financiële en technische kringen, niet aan de politiek.

Maar de meeste mensen verkeren niet aan de internationale top, en toch gaan ze de grens over, op zoek naar werk, handel of vertier, voor korte en vaak ook voor langere tijd. Rij vanuit Utrecht anderhalf uur naar het Oosten en iedereen spreekt Duits, naar het Zuiden en iedereen spreekt Frans. Een hotelkamer voor € 300 kun je overal ter wereld in het Engels reserveren, voor € 30 niet. Echte verstandhouding met een ander, in de liefde of de politiek, in zaken of beroep, bereik je pas als je probeert diens moedertaal te spreken, ook al is het niet vlekkeloos.

Dat werd dus de boodschap: Engels is nodig, maar het is niet genoeg. En verloochen je moedertaal niet.

Om die boodschap uit te dragen werd een kleine, maar doordachte organisatie opgezet. De nodige middelen kwamen van de ministeries van Onderwijs en Economische Zaken. Er kwam een Nationaal Comité waarin niet alleen kopstukken uit de onderwijswereld, maar ook prominente vertegenwoordigers van het

[p. 300]

bedrijfsleven zitting namen. Er kwam een pro-jectbureau dat niet alleen de aanvragen voor subsidies verwerkte, maar ook een eigen mediacampagne op touw zette; hierin werkten de directeuren van de twee meest betrokken onderwijsinstanties samen met een particulier communicatieadviesbureau. Er kwam een talenconsortium: een uitgebreid netwerk van intensief samenwerkende organisaties. Daartoe hoorden verenigingen van taaldocenten binnen en buiten het reguliere onderwijs en diverse onderwijsinstanties, maar ook organisaties van het bedrijfsleven.

De campagne was te veelomvattend voor een beschrijvende opsomming van activiteiten. Er was een drukbezochte website, er waren nieuwsbrieven, advertenties, radiospots, televisieshows, wedstrijden voor scholieren en bedrijven, een nationaal taaldebat en een talenfestival, conferenties, open dagen, studiedagen, digiprojecten, themanummers en presentaties. Aangekondigd en verslagen in ongeveer tweehonderd artikelen in de landelijke en vooral ook regionale pers. Veel wees erop dat het onderwerp, dat tevoren nauwelijks in de media was besproken, dicht onder het oppervlak van de publieke aandacht wel degelijk leefde.

Wat is van dit alles het effect geweest? Die vraag kan negatief worden beantwoord, maar ook positief. Negatief: ondanks al het gepraat en geschrijf en alle televisieaandacht hebben de oren van het Nederlandse volk niet echt getuit van de boodschap. De meesten hebben waarschijnlijk nooit gemerkt dat er zoiets als een jaar van de talen aan de gang was, of ze zijn het inmiddels weer vergeten. Positief: nog nooit is er zoveel geconcentreerde openbare aandacht geweest voor het belang van het leren van vreemde talen, en niet alleen van het Engels.

Het kan haast niet anders of de publieke belangstelling is daardoor toegenomen. Bij twee radiopeilingen lag de instemming van het luisterend publiek met de stelling dat Engels alleen niet genoeg is, op respectievelijk 82% en 92%. Bovendien: elke scholier die toch maar een extra taal kiest, elke ondernemer die meer op de talenkennis in zijn bedrijf is gaan letten, elke journalist of politicus die zich scherper bewust is geworden van het belang van andere vreemde talen dan Engels, elke taaldocent die met nieuwe inspiratie is teruggekomen van een studiebijeenkomst, is er één.

Zal het effect duurzaam blijken of snel weg-ebben? De dagelijkse praktijk van het leven in Europa zal zeker meewerken in de goede richting. Maar een prikkel die één jaar duurt, hoe geconcentreerd ook, is zeker niet voldoende om een gedragsverandering op grote schaal te bewerkstelligen. Het Jaar van de Talen is een begin van iets, of het is niets.

Een slecht teken is, dat uitgerekend in het talenjaar plannen ter tafel zijn gekomen om het verplichte onderricht in vreemde talen verder terug te dringen, op alle niveaus van het reguliere onderwijs. Die voorstellen zijn gebaseerd op een niet onredelijk streven naar meer keuzevrijheid voor scholier en school in een overladen studieprogramma, maar ze zijn ondoordacht en vooral ongecoördineerd: er ontbreekt een visie op doorlopende leerlijnen vanaf het begin van het primair onderwijs tot het afsluiten van de schoolloopbaan.

Het verzet tegen deze aanslagen op het vreemde talenonderwijs is inmiddels op gang gekomen en wordt door het Nationaal Comité naar vermogen gesteund. Maar de verdediging, hoe noodzakelijk ook, zal op den duur niet voldoende zijn. De slag is alleen te winnen als de overgrote meerderheid van de leerlingen in alle vrijheid gaat kiezen voor meer vreemde talen. Daarvoor is nodig het leren van talen als aantrekkelijker én nuttiger wordt ervaren dan nu vaak het geval is. En nuttig wordt een vak pas echt als er op de arbeidsmarkt vraag naar is, ook in het eigen land. Daarom zal de groeiende interesse van ondernemers voor de talenkennis in hun bedrijf wellicht het meest duurzame resultaat van het talenjaar blijken te zijn.

Er valt nog veel te doen.

Aad Nuis