Ons Erfdeel. Jaargang 45

Het buitenland en wij

In 2000 vierde de vakgroep Nederlands van de Universitas Indonesia zijn dertigste verjaardag. Reeds in 1940, bij de opening van de letterenfaculteit, waren er plannen om ook een leerstoel Nederlandse taal en cultuur in te stellen. Maar de Tweede Wereldoorlog en de daaropvolgende soevereiniteitsoverdracht gooiden roet in het eten. Toen de verhoudingen tussen Indonesië en Nederland in de jaren zestig van de vorige eeuw eindelijk weer wat beter werden, konden de oude plannen weer uit de kast worden gehaald. In februari 1970 gingen de colleges aan de nieuwe afdeling Nederlandse taal-en letterkunde van start. Tegenwoordig is de verantwoordelijkheid voor het programma in handen van een Indonesische staf. Via een gastdocentenprogramma komen jaarlijks enkele Nederlandse en Vlaamse specialisten dat vaste docententeam versterken.

In oktober 2000 vond het symposium Dertig Jaar Studie Nederlands in Indonesië plaats. De lezingen die tijdens deze bijeenkomst werden gehouden werden onlangs gebundeld in een tweetalig boek, keurig verdeeld over vier afdelingen: Taal en Cultuur der Nederlanden, Koloniale Literatuur, Geschiedenis, en Nederlands als Bronnentaal. Uit de teksten in deze laatste sectie blijkt dat de studie van het Nederlands in Indonesië ook een heel praktisch doel heeft. In het verleden hebben Nederlanders enorm veel onderzoek gedaan op allerlei terreinen en daarover in hun moedertaal gerapporteerd. Rond 1930 waren er in Indonesië meer dan zestig wetenschappelijke organisaties, die honderd tijdschriften lieten verschijnen, waaronder vijfentachtig Nederlandstalige waren. Verder zijn er in het Nederlands gestelde wetten, regelingen en verordeningen die soms nu nog van kracht zijn of toch minstens nog geraadpleegd moeten kunnen worden. En in het Nationaal Archief in Jakarta bevinden zich kilometers archiefmateriaal in het Nederlands.

Maar niet alleen het Nederlands krijgt in de bundel aandacht. Martin 't Hart bijvoorbeeld

[p. 297]

neemt ons mee op een spannende zoektocht naar Maleise leenwoorden in het Nederlands op het Internet, met een tussenstop bij de webstek van de Bond tegen Leenwoorden, ‘een naargeestig clubje dat zegt zich in te zetten voor het gebruik van zuiver Nederlands’.

Een ander boeiend verhaal is het stuk van Kees Groeneboer over de legendarische taalkundige Herman Neubronner van der Tuuk (1824-1894). Radja Toek, zoals de Bataks hem later zouden noemen, werd door het Nederlandsch Bijbelgenootschap naar Midden-Sumatra gestuurd om daar een bijbelvertaling in het Batak te maken. Nog voor hij ter plaatse was, had hij, tijdelijk geveld door een huidziekte, zich reeds het Maleis en Soendanees eigen gemaakt. In de Batak-landen zelf stelde hij de opmars van de islam en het Maleis vast en ontpopte hij zich tot een groot verdediger van de streektalen. Ook deed hij genadeloos verslag over de hebzucht van Chinese handelaren en het beleid van de Batakse hoofden. Van der Tuuk was overigens een opvallende verschijning met een rauwe stem en varkensoogjes, die met staalharde humor tekeer ging tegen alles wat hem irriteerde. En dat was heel wat in Midden-Sumatra: het ongedierte, het moordende klimaat, de slechte bedienden, het gebrek aan intellectuele conversatie én aan vrouwelijk gezelschap, enz. Maar ook zijn opdrachtgevers kregen meerdere vegen uit de pan. Het Bijbelgenootschap wilde zo snel mogelijk een vertaling van het Goede Boek zien, maar Van der Tuuk was van oordeel dat zulks niet kon zonder eerst de doeltaal grondig te bestuderen en vast te leggen in woordenboeken en spraakkunsten. Toen hij na afloop van zijn werk in Midden-Sumatra de opdracht kreeg om een Balinese bijbelvertaling te maken, was het dan ook niet verwonderlijk dat hij vond dat er eerst een woordenboek moest komen. De bijbel zou hij trouwens nooit in het Balinees vertalen, want in 1873 kreeg hij een nieuwe werkgever:

Hermann Neubronner van der Tuuk (1824-1894) voor zijn huisje, aan de noordkust van Bali

hij was nu ‘ambtenaar voor de beoefening van Indische talen’ in dienst van het Indische gouvernement, en dit tot opluchting van hemzelf en het Bijbelgenootschap. Van der Tuuk kon zich nu voluit wijden aan de studie van het Balinees en was verlost van de vloek waaronder hij als taalkundige gebukt ging. In een brief aan P.J. Veth in 1867 had hij dit, met een zijdelingse sneer naar andere vertalers en linguïsten, als volgt verwoord: ‘Alles wat tot nog toe gedaan is voor de inlandsche talen houd ik voor prullewerk, en daarin zal geene verandering komen zoolang men de talen niet om haarzelve laat bestuderen. In geen vak brengt men het ver als men het beoefent zonder liefde. Die eene taal aanleert om er den Bijbel in te vertalen, is vanzelfs een ellendeling, en daarom heb ik voor mijzelf meer minachting dan voor een ander. Ik begrijp dat het een wreed noodlot was dat mij in de armen voerde van het Bijbelgenootschap.’

yati suhardi, munif yusuf en kees groeneboer (red.), Dertig Jaar Studie Nederlands in Indonesië / Tiga Puluh Tahun Studi Belanda di Indonesia. Depok: Fakultas Sastra Universitas Indonesia, 2001, 426 p. ISBN 979-8184-60-2.

[p. 298]

In Dertig Jaar Studie Nederlands in Indonesië staat ook een korte bijdrage van Jaap Harskamp, conservator van de Nederlandse en Vlaamse collecties in de Britisch Library. Hij kondigt daarin het boek The Indonesian Question aan. Deze lijvige catalogus is intussen verschenen en biedt een overzicht van de collectie documenten en publicaties in de British Library over de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd. Harskamp concentreert zich daarbij op de periode 1945-1950, de tijdspanne waarin het eigenlijke conflict woedde, in tegenstelling tot de bibliografie van Klooster (Leiden, 1997), die 7000 titels gepubliceerd van 1942 tot 1994, verzamelt. De collectie in Londen bevat Nederlandse geschriften van inlandse zijde, zowel van nationalistische leiders als Mohammad Hatta als van antirepublikeinen. Deze tonen aan dat de onafhankelijkheidsoorlog tegen de Nederlandse kolonisator allesbehalve een zwart-wit kwestie was. Bovendien waren er ook Nederlanders die sympathie hadden voor de republikeinse zaak. Een voorbeeld hiervan is de socialist Koch, wiens Om de vrijheid (1950), een korte geschiedenis van de Indonesische nationale beweging, ook in de collectie zit.

Daarnaast zijn er tal van Nederlandstalige documenten en boeken over de krijgsverrichtingen - bataljonsboeken, militaire films, rapporten enz. - en meer dan 200 fictiewerken van Nederlandse auteurs. Maar er zijn ook vele Engelse stemmen, van soldaten, overlevenden van de Japanse kampen, journalisten en historici. In Recruit to Revolution beschrijft John Coast hoe hij aan de zijde van de Indonesiërs vocht. Een ander merkwaardig boek in de collectie is Tarzan in the Foreign Legion, met de bekende held in lendendoek als tegenstander van wrede Japanse soldaten in de jungle van Sumatra. Tussendoor loopt hij drie ‘Dutch outlaws’ tegen het lijf die naar de verrassende namen Hooft, Grotius en Hugo luisteren.

Harskamp is ook de samensteller van ‘The Low Countries: a Selective Catalogue of Reference works’. Dat is een indrukwekkend, meer dan 180 bladzijden tellend overzicht van bibliografieën, encyclopedieën en naslagwerken over de meest uiteenlopende aspecten van de Lage Landen. Alle boeken bevinden zich in de British Library. Het overzicht is te vinden op de website van deze instelling onder de rubrieken die zijn gerangschikt van ‘Animals’ tot ‘Zionism’.

Jaap Harskamp (ed.), The Indonesian Question. The Dutch / Western Response to the Struggle for Independence in Indonesia 1945-1950. An annotated catalogue of primary materials held in the British Library. Introduction by Peter Carey. London: The British Library, 2001; xx-210 p. isbn 0-7123-1127-0.
‘The Low Countries: a Selective Catalogue of Reference Works’: www.bl.uk

In 1946 emigreerde de Nederlander Hans Krijt naar Praag, omdat hij weigerde te vechten in ‘the Dutch neo-colonial war against the young Indonesian republic’, zoals Theun de Vries het omschrijft in het stukje ‘A Birthday Kiss for Olga’. Die Olga is Olga Krijtová (1931), de Tsjechische echtgenote van Hans Krijt. Zij schreef in 1955 een dissertatie over het werk van De Vries en zou later ook verschillende van zijn romans vertalen. Gedurende veertig jaar doceerde Krijtová Nederlandse taal en literatuur aan de Praagse Karelsuniversiteit, en intussen vertaalde zij boeken van vele Vlaamse en Nederlandse auteurs. Boon, Claes, Elsschot, Multatuli, Teirlinck, Wolkers en vele anderen kunnen dankzij haar op Tsjechische lezers rekenen. In 1980 kreeg ze hiervoor de prestigieuze Martinus Nijhoff-prijs. Daarnaast is ze een van de weinige buitenlandse leden van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letterkunde in Gent, en werd ze recent Officier in de Orde van Oranje-Nassau.

De bovengenoemde tekst van Theun de Vries is opgenomen in En niemand zo aardig als zij..., een bundel opstellen samengesteld ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag van Olga Krijtová. Het huldeboek bevat heel wat bijdragen over letterkunde, vertaalkunde en cultuur, maar ook een paar meer persoonlijke teksten, zoals die van De Vries. Johanna Visser draagt haar bijdrage niet alleen op aan de docente, vertaalster en schrijfster Krijtová, maar ook aan de toegewijde oma Olga. Visser onderzoekt in vogelvlucht hoe een aantal oma's getypeerd worden in de hedendaagse Nederlandstalige jeugdliteratuur: van de recalcitrante, niet op betutteling gestelde oma in Veronica Hazelhoffs Oma, waar blijft de taart (1983) tot de uitdovende en uiteindelijk stilvallende ‘Memee’ in Broere (2000) van Bart Moeyaert. In ‘Boekie Bouwen’ haalt Miep Diekmann herinneringen op aan het werk dat zij samen met Olga Krijtová verrichtte voor het jeugdboek Ik heb geen naam (1980) over het concentratiekamp Terezín. Jozef Deleu, ten slotte, biedt haar zijn gedicht ‘Waar het op aankomt’

[p. 299]

aan: ‘Waar het op aankomt / een werkwoord vervoegd / in een goede zin / een vraagstuk opgelost / zonder vermogen / en zonder verlies’. Een doorwinterde vertaalster als Olga Krijtová zal het beamen: meer moet dat niet zijn.

zdenka hrncirová (red.), En niemand zo aardig als zij... Opstellen voor Olga Krijtová. Amos V. Praag: Univerzita Karlova v Praze Filozofická fakulta, 2001, 220 p. isbn 80-7309-5.

Filip Matthijs