Ons Erfdeel. Jaargang 45

De cd-industrie als nationaal uithangbord of als luisterarchief?

Toen ik zo'n 15 jaar geleden het boek 70 jaar Nederlandse muziek schreef, vermeldde ik in een aanhangsel de grammofoonplaten en cd's die op dat moment, in 1985, in de handel voorradig waren dan wel in muziekbibliotheken en discotheken geraadpleegd konden worden. Het aantal grammofoonplaten was weliswaar zeer ruim (cd's waren er nog nauwelijks), maar werd overwegend door slechts een paar maatschappijen geproduceerd. Sterker nog: ruim tachtig procent was afkomstig van een enkele organisatie, Donemus, een door de staat gesubsidieerde instelling die zich bezighoudt met de documentatie en promotie van Nederlandse muziek. Aanvankelijk publiceerde Donemus bij haar platen ook partituren, maar allengs werden beide producten ontkoppeld en verschenen de grammofoonplaten weliswaar voorzien van een tweetalige interessante documentatie, maar nog immer in slechts kleine oplagen.

Wie toen een beetje vertrouwd was met de bakken van buitenlandse platenzaken, kwam de producten van Donemus daarin inderdaad zelden tegen. Het leek er sterk op dat Nederlandse muziek een exclusief Nederlandse zaak was, uitgevoerd door overwegend Nederlandse artiesten, vastgelegd op Nederlandse labels en verkocht aan een Nederlands publiek. Zoals wel eens zonder al te veel tact, maar niettemin dicht bij de waarheid werd opgemerkt: de Nederlandse muziek houdt bij Lobith op te bestaan. In de regel werden toen (en worden nu nog steeds) oplagen verwezenlijkt van zo'n 500 tot 1000 platen of cd's, waarvan de helft voor de eigen markt en de andere helft voor de export, en dat laatste betreft dan bovenal leveranties aan bibliotheken en radiostations.

Wie nu de catalogi van de cd-maatschappijen doorbladert op de aanwezigheid van Nederlandse muziek, zal verrast zijn door de aantallen en de veelzijdigheid. Nederlandse muziek van de 16de eeuw tot nu, opgenomen voor grotere en kleinere labels als NM Classics (het label van Centrum Nederlandse Muziek en de Wereldomroep), Attaca Babel, Ottavo, Emergo, Erasmus en ook - nog steeds - voor Donemus onder de naam Composers' Voice. Ja, zelfs het Engelse label Chandos en het Amerikaanse label Nonesuch hebben Nederlandse muziek in hun catalogus staan, en sporadisch ook tal van andere (veelal nog kleinere) buitenlandse maatschappijen. Toch blijven de meeste Nederlandse labels hun handel binnen 's lands grenzen afzetten, terwijl sporadisch hun producten ook in het buitenland aangeschaft kunnen worden.

In Vlaanderen is, naar het zich doet aanzien, van eenzelfde situatie sprake, zij het wellicht in een iets minder uitbundige vorm, zeker waar het buitenlandse productiemaatschappijen betreft. De CeBeDem heeft mij aan

[p. 291]

het begin van de jaren tachtig ooit eens een handvol brochures gezonden en partituren van diverse Vlaamse componisten. Na een beetje doorvragen ontving ik bovendien een kleine collectie grammofoonplaten uitgebracht door Alpha en Decca, als ik me niet vergis, met werken van Devreese, Poot, Legley en enkele romantische grootmeesters als Benoit en Meulemans. Alles was voor mij als (Noord)-Nederlander meegenomen: wat wisten wij nu van Belgische muziek, behalve misschien de Walen Joseph Jongen of Chevreuille (voor fluitisten) en natuurlijk de Vlaamse avant-gardist Karel Goeyvaerts?

De eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat daaraan minder is veranderd dan ik had gehoopt. De aanwas van interessante labels als Eufoda, René Gailly, Phaedra, PKP en Megadisc hebben daarin weinig veranderd, zoals ongetwijfeld ook de cd's van de bovenstaande (Nederlandse) maatschappijen de Nederlandse muziek in Vlaanderen niet direct ‘bekender’ gemaakt zullen hebben. Namen als die van Goeyvaerts, Mertens, Nees, Laporte of Buckinx zijn via de Gaudeamusconcerten, de hype van de repetitieve muziek of de liefde voor koormuziek naar voren gekomen. Daarnaast is de VRT bepaald meer verantwoordelijk geweest voor het verspreiden van de Vlaamse muziek dan de verkoop van Vlaamse cd's in de Noordelijke Nederlanden.

De cd als drager van klinkend cultuurgoed

De cd als drager van klinkend cultuurgoed is niettemin een algemeen aanvaard medium geworden. Sterker nog, terwijl de cd-industrie wereldwijd geacht wordt totaal te zijn ingestort, lijkt het aantal onderscheidende producten via dit inmiddels alweer volwassen, want ruim 21-jaar oude medium, nog steeds te groeien. Niet om ermee te verdienen overigens, maar zuiver uit overwegingen van marketing-achtige aard. De productiekosten van het zilverkleurige schijfje zijn inmiddels zo laag, dat het medium als promotiemateriaal door Jan en alleman wordt gebruikt. Solisten en ensembles presenteren zich ermee, componisten evenzeer. Steeds meer muziek staat daardoor wèl op cd, maar heeft de weg naar de concertzaal daarentegen (nog steeds) niet gevonden.

Was het niet Walter Benjamin die in 1963 in Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen Reproduzierkeit de stelling poneerde: ‘Der gesamte Bereich der Echtheit entzieht sich der technischen - und natürlich nicht nur der technischen - Reproduzierbarkeit’? En daarop opmerkte: ‘Man kann [...] im Begriff der Aura zusammenfassen und sagen: was im Zeitalter der technischen Reproduzierbarkeit des Kunstwerks verkümmert, das ist seine Aura.’ Kortom, moeten we wel zo blij zijn met de enorme aanwas van geluidsdragers met Nederlandse en Vlaamse muziek die het afgelopen decennium het licht hebben gezien? Leiden ze ons naar de muziek of er juist van af?

Wat, nu, is eigenlijk het doel en de zin van het maken van cd's met onbekende of nieuwe muziek? In hoeverre wordt hier als het om ‘onze’ Vlaamse en Nederlandse muziek gaat, wellicht in eerste instantie toch voor eigen parochie gepreekt? Zeker als we de toch al kleine hoeveelheden die in het algemeen afgezet worden in ogenschouw nemen. Tot wie richten we ons met deze ‘nationale’ cd's? Zolang het enerzijds staatsgesubsidieerde labels zijn als Donemus (Composers' Voice) en anderzijds de vele kleinere productiemaatschappijen die met veel idealisme en doorzettingsvermogen hun vaak artistiek hoogstaande maar schaarse producten aan de man trachten te brengen, heeft het uitbrengen van dergelijke cd's veel weg van een uit de hand gelopen liefhebberij. Tegenover de 500 à 1000 cd's van deze labels zijn de 2000 tot 4000 die Chandos of Nonesuch wereldwijd afzet niet meer dan marginaal.

We moeten ons vervolgens echter ook afvragen of die marginaliteit wel zo'n probleem is en of we wellicht meer in het algemeen niet anders tegen het produceren van cd's moeten aankijken. Dat wil zeggen niet om onbekende muziek te verkopen, aan de man te brengen, maar om diezelfde muziek in klinkende voorbeelden te archiveren. Opdat men naast de bron, dat wil zeggen de geschreven dan wel gedrukte partituur, ook de klank ervan kan bestuderen. Opdat de opgenomen muziek een eigen luistergeschiedenis kan ontwikkelen. Opdat zij in onze belevingswereld, in onze herinnering, een plaats kan verwerven zoals de muziek van Beethoven dat in de loop van de 19de eeuw ook heeft kunnen doen, zij het door telkens weer gespeeld te worden. Cd's zijn zo te vergelijken met een prentenboek van beroemde schilderijen, het zijn reproducties (desnoods zonder aura, zonder echtheid...).

[p. 292]

Eindelijk kan men daadwerkelijk horen, waarover zo vaak geschreven is; eindelijk kan ook een belangstellend lekenpubliek zich een oordeel vormen van wat zich voorheen slechts aan specialisten liet ontsluiten.

Het luisterarchief

Vanuit een dergelijke optiek is het in feite niet van belang dat er van een cd met muziek van Goeyvaerts 1000 of 2000 exemplaren zijn verkocht, maar dat deze cd's er sowieso zijn, dat ze wereldwijd te raadplegen zijn, via de radio uitgezonden kunnen worden, in muziektentoonstellingen, dat wil zeggen radioproducties over Vlaamse muziek kunnen worden ingezet en zo wellicht zouden kunnen leiden tot een meer algemene, meer internationale en over meer publieksgroepen verbreide oordeelsvorming, ja eventueel daardoor ook tot meer uitvoeringen. Radio Nederland, de Nederlandse Wereldomroep, heeft zo sedert een tiental jaren een groot aantal cd's met Nederlandse muziek in de Verenigde Staten afgezet bij tal van radiostations.

Zelfs in eigen land heeft een dergelijke verspreidingsoptiek zin. Tal van (vooral 18de- en 19de-eeuwse) composities zijn door musicologen besproken op basis van manuscripten; men heeft er oordelen over gevormd en niet zelden hebben deze oordelen zelfs de schijn van collectiviteit gekregen doordat de ene muziekhistoricus of muziektheoreticus de andere na schrijft zonder ooit de akoestische werkelijkheid van zijn onderwerp gehoord en ervaren te hebben. Het cd-archief kan hierin verandering brengen, zelfs al is een enkele opgenomen uitvoering, dus een enkele opgenomen interpretatie niet meer dan een eerste stap naar enig collectief bewustzijn ten aanzien van een voordien nog onbekende en ongehoorde compositie.

Het gaat er nu dus niet meer om of we geld investeren om onszelf te promoten als volmaakte uitvoerenden van Nederlandse of Vlaamse muziek. Niet wij maar de muziek. Het gaat er dus om dat in klank grondig gedocumenteerd wordt wat er door de eeuwen heen tot op heden en morgen gecomponeerd is en wordt. Dat is dan ook niet meer een taak van individueel belang, van een enkele musicus, ensemble, orkest of platenmaatschappij, maar van collectief belang. Het dient evenzeer van staatswege (zonder aanzien des persoons, zonder aanzien van stijl of techniek) gestimuleerd en ondersteund te worden als men doet bij een nationaal literatuur-, foto-, architectuur- of literatuurarchief.

Er is echter een wezenlijk verschil, namelijk dat een boek, beeldhouwwerk of schilderij geen ‘uitgevoerde vertaling’, geen extra ‘vertaalslag’ nodig heeft om begrepen te worden, en het maken van een ‘getrouwe’ reproductie van zo'n schilderij of van een foto van een bouwwerk slechts een fractie van de prijs kost, die op tafel gelegd zou moeten worden voor een klinkende reproductie van een partituur. En met dat andere wezenlijke verschil, dat honderd mensen die een enkel boek lezen honderd interpretaties kunnen opleveren, terwijl een partituur dan honderd keer uitgevoerd dient te worden liefst door honderd verschillende ensembles voor honderdmaal een ander publiek.... Een levende partituur kent nu eenmaal niet één enkele interpretatie, maar minstens twee. Daarin ligt een (lee van haar echtheid en aura besloten.

Het opbouwen van een luisterarchief dat wereldwijd eenvoudig te raadplegen is, dat alom toegankelijk is, dat liefst meerdere interpretaties kent van een compositie, dat geen onderscheid maakt tussen hoge of lage kunst, dat geen kwaliteitsmoraal wil uitdragen - daar nu ligt een droom waarin cultuur en educatie samenkomen. Want cultuur is educatie. Het is immers de onwetendheid die er toe geleid heeft dat één enkele gecanoniseerde halve waarheid als nog steeds ‘echter’ wordt beschouwd dan de vele, ja ontelbaar vele hele waarheden die de werkelijkheid van onze wereld gevormd hebben en blijven vormen. In de muziek kan het ontsluiten van bronnen, het opbouwen van een dergelijke nationaal en internationaal luisterarchief, daartoe bijdragen.

Leo Samama