Ons Erfdeel. Jaargang 45

Theater

Tot elkaar veroordeeld: 25 jaar Toneelgroep Het Volk

In mijn archief bevindt zich een brief van de in 1993 overleden schrijver en theater-criticus Anton Koolhaas, gedateerd 16 maart 1988. Ik had indertijd contact met hem naar aanleiding van een schoolvoorstelling onder mijn regie van zijn poëtische spel Niet doen, Sneeuwwitje. Koolhaas schrijft: ‘Het officiële toneel is op het ogenblik een rotzooi, beheerst door opgewonden halfgaren - De twaalf gezworenen, vertoond door vier acteurs; De meeuw van Tsjechow door op het vloerkleed liggend converserende toneelkunstenaars. Je weet niet waar je moet kijken als je dat gedoe aanschouwt.’ Koolhaas, geplaagd door ziekte en ouderdom, en allang geen regelmatige theaterbezoeker meer, vergiste zich: het waren niet vier, maar - minder nog! - drie acteurs in Reginald Rose's Twelve angry men. En wat hij niet wist: dat ik twee van die drie acteurs persoonlijk kende, omdat ze als duo onder de naam Toneelgroep Het Volk enige keren hadden opgetreden op de school waar ik werkzaam was. Wat hij, tot slot, evenmin wist: dat ik De twaalf gezworenen in deze versie inmiddels gezien had, en dat de voorstelling een plaats had gekregen in mijn persoonlijke top tien van theaterhoogtepunten - waar die zich overigens ook in 2002 nog bevindt.

Toneelgroep Amsterdam was het gezelschap, Lidwien Roothaan de regisseur, Bert Bunschoten, Wigbolt Kruyver en Pierre Bokma waren de drie acteurs. De eerste twee, dat waren de mannen van Het Volk uit Haarlem, voor een eenmalige tournee uitgeleend aan Toneelgroep Amsterdam. Op mijn school had ik samen met leerlingen en met collega's al twee of drie keer hun Brand in de Jongejan (Heijermans) gezien, en ook Dwaallicht (naar Elsschot) en De Hel (naar Bordewijks Bint). Schitterende voorstellingen waarmee ze getweeën een gymzaal vol opgetogen tieners tot stille ontroering wisten te brengen. En waardoor ze de jeugd met drie literaire klassiekers van de Lage Landen vertrouwder maakten dan zelfs de beste leraar Nederlands ooit zou kunnen.

Wat ik in 1988 nog niet kon bevroeden, maar wat ik nu steeds meer besef, is dat het spelen van De twaalf gezworenen een keerpunt zou betekenen in het oeuvre van Het Volk. Niet alleen omdat de mannen na dit uitstapje besloten om zèlf een stuk te gaan schrijven, maar ook omdat het een stuk zou worden waarvoor - ik heb het hen nooit gevraagd, maar het kan haast niet anders - de tekst van Reginald Rose een belangrijke katalysator vormde. Blauwdruk, want zo heet hun eersteling, heeft puur inhoudelijk niets met De twaalf gezworenen te maken. Maar wèl gaat het in beide gevallen om mannen die in een benauwende situatie van opsluiting verkeren (waarin de aanwezigheid van een deur een symbolische lading krijgt); om mannen die tot elkaar veroordeeld zijn, die zich geconfronteerd zien met impasses maar ook met doorbraken, die twee aan twee steeds wisselende pacten aangaan, en die om te ‘overleven’ elkaar als groep hard nodig hebben. De subtitel van Blauwdruk luidt Een claustro-drama, en het stuk verwijst - met nadruk zelfs in de slotzin: ‘Nou, laten we doorgaan’ - óók naar Sartre's eenakter Met gesloten deuren (Huis clos), de befaamde tekst die ‘de anderen’ tot hel verklaart.

[p. 286]

Het Volk bestaat dit seizoen 25 jaar en dat was een goede aanleiding om Blauwdruk èn de zeven stukken van eigen hand die daarna nog zouden volgen te bundelen en uit te geven. En wat een uitgave is het geworden: in een schitterende lay-out, met een kleurkatern op glanspapier waarin foto's en affiches van de voorstellingen, en met een vlot geschreven inleiding over het Volk-curriculum door Ko van Leeuwen. Het Mannelijk Onvermogen in 8 toneelstukken heet het boek, en het is een feest van herkenning voor degenen die het gezelschap in de loop der jaren hebben gevolgd. Vanaf Blauwdruk kwam Joep Kruyver, de broer van Wigbolt, als acteur bij de groep, nadat hij eerder de door Het Volk gedramatiseerde versie van Johan Daisne's De trein der traagheid had geregisseerd. In alle acht stukken gaat het om deze drie mannen, die alleen in Nooit meer dansen (1993) en in Gebakken meeuw (1999) door een kleine gastrol werden aangevuld tot vier. En door al die acht stukken loopt niet alleen die rode draad van ‘het mannelijk onvermogen’, maar ook die van de beslotenheid, de benauwenis, de ‘claustro-cratie’. In het tweede stuk, Kaaljakkers (1990), zijn het drie zwervers die in een afbraakpand in een ontvolkte buurt de buitenwereld op afstand trachten te houden. In Het laatste kievitsei (1992), zijn het de drie ongetrouwde broers in een even beklemmend als kolderiek post-mortem na het heengaan van hun moeder. En zo gaat het nog vijf stukken door, tot en met Een zomerjurk vol verdriet (2000) - alweer zo'n treffend gekozen titel - waarin de mannen, zonder hun mannelijkheid te camoufleren, drie zussen spelen, gevangen in het spinrag van het verleden.

Koolhaas' kritiek betrof de vermeende grootheidswaan en het egotisme van de moderne acteur, eigenschappen waarop nou net niemand Het Volk ooit heeft kunnen betrappen. Als er iets kenmerkend is voor het trio, dan is het de liefdevolle kalmte waarmee de ware vakman zijn metier beoefent. Juist het gebrek aan kapsones maakte het mogelijk een

Het Volk speelt ‘Kaaljakkers’ met Bert Bunschoten, Joep en Wigbolt Kruijver - Foto Marc Mildner.

kwetsbare schrijver als Elsschot recht te doen, en ook de ingetogen Nescio, aan wie de mannen samen met De Gebroeders Flint een onvergetelijke hommage brachten onder de titel Jongens waren we (1994). Iedere Elsschot- en iedere Nescio-liefhebber zou z'n hart vasthouden als de alchemisten van het (post)moderne theater met hun favoriete auteur aan de haal zouden gaan, maar bij Het Volk bleek dit broze werk in koesterende handen. ‘Geen pretentieus theater maar toneel voor mensen als zijzelf, die met een glimlach zichzelf herkennen in hun spel’, aldus karakteriseert Egbert van Paridon het toneel van Het Volk in het voorwoord van de bundel.

De presentatie van Het mannelijk onvermogen, op zondag 9 december 2001 in De Fietsznfabriek in Haarlem was geheel in de stijl die men van Het Volk kan verwachten. De sfeer was gemoedelijk, de jonge jenever vloeide rijkelijk, er mocht overal worden gerookt, het drietal werd uitbundig toegezongen, en uiteraard ook uitvoerig toegespròken. Theatercory-fee Ton Lutz hield een hilarische feestrede, evenals Haarlems burgemeester Pop, die de heren bovendien de Penning van Verdienste uitreikte van de stad waarde Toneelschuur een belangrijke thuishaven is van de groep. Waren de mannen voor hun werk reeds in 1992 onderscheiden met de belangrijke Prosceniumprijs, dit gemeentelijk eerbewijs kan worden gezien als een erkenning voor de personen. In een belendende zaal van de Fietsznfabriek was een

[p. 287]

kleine tentoonstelling ingericht met decorstukken, rekwisieten en parafernalia. Wie wilde, kon even in de put gaan zitten waarin biologieleraar Van Velzen zijn nood klaagde als Josef in Het Volk in Dothan (1996). Of nog verder teruggaan in de Volk-historie en plaats-nemen achter de toonbank vanwaar Laarmans' krantenvrouw ‘met die hangende snijtand’ in Dwaallicht (1983) de ‘drie rijstkakkers’ signaleerde.

Met een herschreven reprise van Kaaljakkers - in een eindregie van Aike Dirkzwager, sinds 1992 vaste regisseur bij Het Volk - toert het drietal dit seizoen uitgebreid door Nederland en Vlaanderen, met tussendoor nog een aantal voorstellingen van Een zomerjurk vol verdriet. Van de Koornbeurs in Franeker tot het Cultureel Centrum in Edegem kan men de jubilarissen horen en zien. En voor wie liever thuis blijft, is er in elk geval dit prachtige boek. Waarin men de spanning van de voorstellingen opnieuw kan ervaren, en ook - en niet in de laatste plaats - de humor: als men van Wigbolt's alias Wigbolt de uitspraak leest dat ‘het individu in zijn dasein toch een zeker wohlgefühlen binnen het groepsgebeuren kan ervaren’ (Blauwdruk); van Berts alias Henk Hoen, dat de aanblik van de naakte vrouw Scheurleer hem heeft ‘doen filosoferen over de vrouw in het algemeen en het vrouwenlichaam in het bijzonder’ (Het laatste kievitsei); en van Joeps alias zwager Louis, dat ‘moeder menstrueerde tot ver over haar vijfenzestigste en niet zo'n beetje ook.’ (Gebakken meeuw). Mogen de heren, net als hun personages, nog lang tot elkaar veroordeeld blijven.

Jos Nijhof

Het Volk, Het Mannelijk Onvermogen in 8 toneelstukken, In de Knipscheer, Haarlem, 2001, 448 p.