Ons Erfdeel. Jaargang 45

Overal missionaris, behalve in China

Wie nog nooit van Michael Sweerts hoorde, hoeft zich niet te schamen. Niet dat het werk van deze schilder, die leefde van 1614 tot 1664, niet belangrijk - of zelfs maar interessant - zou zijn, maar de (kunst)geschiedenis kent nu eenmaal weinig rechtvaardigheid en Sweerts' naam drong nooit door tot de canon van Hollandse meesters. Hij lijkt dan ook een buitenbeentje en zowel in ons huidige beeld van die periode, als ook in zijn eigen tijd en omgeving nogal een ‘Einzelgänger’. Drie musea die werk van Sweerts in hun collecties hebben, bezorgen Sweerts alsnog een betere pers en werpen meer licht op deze mysterieuze persoonlijkheid en opmerkelijke kunstenaar. Dat zijn het Rijksmuseum in Amsterdam, het Fine Arts Museum San Francisco en het Wadsworth Atheneum Museum of Art in Hartford, Connecticut. Het resultaat van hun gezamenlijke inspanningen is een expositie - met wetenschappelijke catalogus - die als eerste in Amsterdam te zien is. In totaal worden zevenendertig schilderijen (in 31 catalogusnummers) en alle eenentwintig etsen van Sweerts samengebracht.

Een elementaire reden waarom Michael Sweerts nooit werd opgenomen in het pantheon van Hollandse meesters van de Gouden Eeuw is nogal prozaïsch een geografische. Sweerts werd geboren in Brussel en bracht slechts een hele korte periode door in Amsterdam. Een veel groter deel van zijn leven was hij in Rome. Hij was dus simpelweg geen Hollander of Hollandse kunstenaar. Bovendien was hij een devoot katholiek - zelfs het woord godsdienstwaan komt in levensbeschrijvingen voor - waardoor hij nog moeilijker in het beeld van de culturele bloeiperiode van de Republiek lijkt te passen.

De beschikbare bronnen laten slechts toe een summiere biografische schets te geven. We weten dat Michael Sweerts op 29 september 1618 in Brussel werd gedoopt in de Sint-Nicolaaskerk. Hij was een zoon van David Sweerts, koopman in zijde, en van Martynken Mallier. Of hij (in de verte?) familie is van de Antwerps/Amsterdamse familie Sweerts, die onder meer een graveur, een stillevenschilder en een dichter voortbracht, is onbekend. Wat voor opleiding de jonge Michael kreeg, is onbekend, maar waarschijnlijk beyond hij zich al in 1640 in Rome. In elk geval van 1646 tot in 1651 staat hij daar in het bevolkingsregister van de parochie van Santa Maria del Popolo. Begin jaren '50 werkte hij in Rome voor kardinaal Camillo Pamphili. Diens oom, paus Innocentius X, heeft Sweerts geridderd. Vermoed wordt dat Sweerts in dienst van de paus een schildersacademie heeft geleid die hij mogelijk in enkele van zijn schilderijen in beeld heeft gebracht (In het atelier, olieverf op doek, 1652, Detroit Institute of Arts; Schildersatelier, olieverf op doek, Rijksmuseum Amsterdam). In 1656 verschijnt hij opnieuw in Brussel, waar hij een tekenacademie stichtte. Wanneer hij uit

[p. 284]

Michael Sweerts, ‘Zelfportret als schilder’, ets, 21 × 16,5 cm, Graphische Sammlung Albertina, Wenen.

Rome in Brussel arriveerde, en wanneer hij er weer vertrok, is onbekend. Amsterdam deed hij aan in 1660. Hij was toen al lid van een Franse missieorde, de Missions Etrangères, waarmee hij op 2 januari 1662 vanuit Marseille vertrok om als missionaris te gaan werken in China. De groep reisde via de Middellandse Zee naar Palestina en vandaar over land naar het Midden Oosten. Sweerts heeft China nooit bereikt, want op 2 juli 1662 werd hij in Isfahan (Iran) ‘vanwege zijn onacceptabel gedrag’ uit de broederschap verwijderd. Op eigen houtje reisde hij door naar Goa, op dat moment het centrum van Portugese jezuïeten in Azië. Daar overleed hij in 1664.

Dit is duidelijk niet meer dan een kaal skelet van losse biografische feitjes, maar wel een schets die vele vreemde avonturen doet vermoeden en gemakkelijk aanleiding geeft tot speculaties. Dat is ook gebeurd, waarbij de schaarse feiten nogal eens ver naar de achtergrond verdwenen. Maar ook de kale feiten zijn prikkelend genoeg. Zo meldt het reisverhaal van een zekere Nicolas Etienne uit 1661 over Sweerts: ‘Hij spreekt zeven talen en is zeer bereisd.’ Hij zal dus een behoorlijke opleiding hebben genoten. Ook het beeld van buitenbeentje blijkt bij nadere beschouwing niet houdbaar. Sweerts werd weliswaar officieel nooit lid van de Bentvueghels (of Bamboccianti), de Hollands/Vlaamse ‘kunstenaarsclub’ in Rome. Hij kende deze schilders en hun werk wel en bediende zich van dezelfde thema's als waar zij zo populair mee werden. Sweerts werkte echter veel meer dan deze ‘fiamminghi’ in een academische stijl naar de idealen van de Romeinse Academia San Luca - waarvan hij overigens eveneens geen lid was. Veel meer dan ‘buitenstaander’, lijkt hij hiermee de rol van middelaar te hebben gespeeld.

Wat Sweerts ertoe bracht om zich als lekenbroeder bij de Missions Etrangères te vervoegen, wordt niet helemaal duidelijk. Onjuist is in elk geval dat hij een godsdienstfanaat was. Hij was een devoot katholiek, maar niet overdreven en waarschijnlijk ook niet meer dan van een goed katholiek rond het midden van de zeventiende eeuw kan worden verwacht. Dat wij dit nu als extreem en fanatiek zouden omschrijven, is een waardeoordeel dat beslist als anachronistisch moet worden afgedaan. De Missions Etrangères was een nieuwe broederschap die kort tevoren was opgericht door François Pallu, bisschop van Heliopolis. Deze had eind 1659 een oproep doen uitgaan aan gelovigen om zich bij zijn beweging aan te sluiten. Naast priesters, zocht hij lekenbroeders ‘met enig verstand van artsenij, schilderkunst en muziek’. Blijkbaar voelde Sweerts zich aangetrokken, en misschien lokten ook het avontuur en de mogelijkheid nieuwe ‘exotische’ onderwerpen te vinden. Sweerts' bezoek aan Amsterdam hing hiermee waarschijnlijk samen, hij zal als tolk zijn opgetreden bij de aanschaf van een schip voor de missionarissen.

Wat de reden was waarom Sweerts onderweg uit de broederschap werd verwijderd en hij het uiteindelijke reisdoel Tonkin (Dungjing) nooit bereikte, blijft onduidelijk. Er zijn echter aanwijzingen die suggereren dat religieuze hoogmoed een reden was. Sweerts lijkt zich te hebben losgeweekt uit het leergezag van zijn kerkelijke superieuren, mogelijk omdat hij zichzelf als kunstenaar goddelijk geïnspireerd voelde en hij eigen mystieke ervaringen zwaarder liet wegen dan zijn mede-missionarissen tijdens hun zware reis konden tolereren.

Ook het werk van Sweerts valt enigszins buiten de bestaande categorieën en ook hier betoont hij zich een middelaar bij wie Noorden Zuid-Europese invloeden naadloos samenvloeien. Voor zijn ontdekking, die pas rond

[p. 285]

1900 doorzette, werden zijn schilderijen toegeschreven aan onder meer Gerard ter Borch, Vermeer, Poussin en Dujardin. In zijn onderwerpkeuze van het alledaagse, vaak ordinaire straatleven, staat hij dicht bij de Bentvueghels in Rome, maar hij behandelt het armoedige en gewone met veel meer mildheid en zet het in een warm licht als dat van Carravaggio. Zijn portretten stellen ons vaak voor raadsels - niet alleen omdat we de zitters niet kennen, gelden ze als mysterieus. Zijn bekende oeuvre is klein en het valt dus niet uit te sluiten dat de toekomst nog verrassingen in petto heeft. In 1656 publiceerde Sweerts in Brussel een reeks gravures ten behoeve van het tekenonderwijs. Het was dit werk als prentkunstenaar waarmee zijn naam steeds bekend is gebleven. Het accentueert nog eens hoe belangrijk het onderwijs voor Sweerts geweest moet zijn, zowel in Rome als in Brussel. Ook op dat gebied was hij bemiddelaar - en missionaris in hart en nieren.

Lauran Toorians

‘De geschilderde geheimen van Michael Sweerts (1618-1664)’, van 9 maart t/m 20 mei 2002 in het Rijksmuseum Amsterdam. Info: tel. [phone], www.rijksmuseum.nl. Catalogus: uitgave Rijksmuseum & Waanders, Zwolle.
(Voor dit artikel werd dankbaar gebruik gemaakt van Kunst-schrift 45/1 (2001), een informatief themanummer over Michael Sweerts.)