Ons Erfdeel. Jaargang 45

Sentimentele onderzoekingen
Over Nachoem M. Wijnbergs ‘Vogels’

De poëzie van de joods-Nederlandse schrijver Nachoem M. Wijnberg (^o1961) heeft veel weg van schaken. Een in wezen vrijblijvend spel dat evenwel de volle inzet vraagt. De verwantschap met het schaken mag misschien voor alle literatuur opgaan, in het geval van Wijnberg steekt ze des te meer de kop op. Evenals de schaker zullen zijn gedichten eerder op de feiten vooruitlopen dan erop terugblikken. Het zijn meer speculaties dan conclusies. Voor poëzie is dit vrij uniek: de meeste gedichten moeten het van hun mijmerende, nostalgische toon hebben. Maar nostalgisch wordt hij nooit. Zijn gedichten lijken een soort toekomstige herinneringen. Een gevolg van het speculerend karakter is het eindeloos doorredeneren van mogelijke situaties. Er wordt voortdurend bedacht wat en hoe het zou zijn als dat of dat zou gebeuren. In zijn achtste bundel Vogels

[p. 267]

gaat zo'n redenering bijvoor-beeld als volgt:

Hoe kan iemand iets willen nalaten
aan wie hij was? Wie hij was moet beginnen iets te maken
wat dit mogelijk maakt. Als ik
laat zien hoe blij het mij maakt
en hoe hij het mij kan geven,
hoe kan hij het mij niet willen geven?

Twee vraagtekens in een strofe, het is niet uitzonderlijk voor dit werk. In de poëzie van Wijnberg wordt voortdurend bevraagd en nagedacht. Maar een vraag zal eerder een andere vraag dan een antwoord oproepen. Niet voor niets wees de criticus Hans Groenewegen op de joodse achtergronden van Wijnbergs werk (zie hiervoor Ons Erfdeel 1996/2). Ook in de gedichten uit Vogels is het talmoedisch denken nooit veraf. Dichten is denken, is aftasten is toetsen. Nooit concluderen, want alles is voorlopig. Hierdoor zijn het niet altijd rake formuleringen die op het blad komen te staan. Integendeel, de redeneertrant van Wijnbergs gedichten zorgt vaak voor onhandig klinkende zinnen als

Beginnen met wat voor iedereen hetzelfde is

of kan zijn (‘Wil iedereen hier komen staan.’),
zich bekijken en weglaten wat aan zich herinnert
om te kunnen zeggen wat gezegd kan worden

zonder te wachten tot hetzelfde teruggezegd wordt.

Uiteindelijk gaat het Wijnberg niet om mooi klinkende verzen. Wat je te lezen krijgt, is eerder de moeizame voortgang van een denkproces dan de fraai geformuleerde uitkomst daarvan. Paul Valery's stelling dat formuleren nadenken is, krijgt een hoogst persoonlijk invulling. Voor Wijnberg verschilt poëzie niet zo veel van wetenschap (in het dagelijkse leven is hij werkzaam als hoogleraar

Nachoem M. Wijnberg (^o1961) - Foto Ronald Hoeben.

bedrijfskunde). Gedichten zijn kennisinstrumenten waarmee de wereld beter begrepen kan worden. Maar is poëzie de aangewezen plek om kennisonderzoek tot kennisoverdracht te laten leiden? Vermoedelijk niet, gezien het onbegrip waar deze poëzie al sinds jaar en dag op stuit.

In het verleden had Wijnberg de neiging om zijn gedichten vol te stoppen met geleerde verwijzingen. Wijnbergs vroege bundels leden onder hun encyclopedische zwaarte. De laatste jaren is deze vaak storende wijsneuzerigheid sterk verminderd. Zijn gedichten zijn meer op schilderachtige miniatuurtjes dan op kennisvaten gaan lijken. Als lezer heb je de neiging om er ondanks de abstractie sfeerscheppingen in te zien. Hoe lelijk de gedichten soms ook klinken, ze roepen iets esthetisch op. Zo herinnert de onbestemde, raadselachtige toon van dit werk aan de schilderijen van Edward Hopper (Wijnberg heeft een mislukte schildersambitie achter de rug). In Vogels wordt de associatie met Hopper nog eens versterkt door de kustlandschappen waarin vele gedichten zich situeren. Hopperiaans in zijn raadselachtigheid is het voortdurend gebruik

[p. 268]

van het onbepaald voornaamwoord ‘iemand’ waarmee nagenoeg elke persoon in deze bundel voorgesteld wordt.

Iemand zegt iets over iets
en iemand herinnert zich dat hij iets nooit had
toen hij een kind was.

Door het picturale karakter is het vaak moeilijk te vatten waar deze gedichten precies over gaan. Het onderzoek dat in Vogels gepleegd wordt, is dat naar de liefde, een thema dat Wijnberg al vaker heeft geraadpleegd. Maar in vergelijking met zijn vorige bundels krijgt het liefdesthema in Vogels een meer sentimentele invulling. De vreemde combinatie van sentiment en redeneren leidt tot strofen als

(‘Wees lief tegen mij, korte tijd maar, niet veel tijd.’
‘Mag ik het korte tijd uitstellen? Na weinig tijd ben ik lief voor je, zoals je wilt.’
‘Wat wil je nu doen?’)

Ooit op een dag, zal

(hij zeggen: ‘Heb mij lief of laat mij alleen.’)

Het is niet duidelijk wat de achtergrond van deze tussen haakjes gevoerde conversatie is. Een man die oefent om greep te krijgen op zijn gevoelens, maar in afwachting daarvan naar de affectie van een vrouw dingt? Wijnberg maakt wel vaker gebruik van een rationele filter die over een sentimentele kwestie wordt gelegd. Ondanks de tragiek hebben zulke sofistisch aandoende wijsheden iets grappigs.

‘Ik houd van mijn meisje’

‘Mijn meisje houdt van mij.’

‘De laatste keer dat iemand liefheeft zoals iemand die niet weet
wat te doen iemand die niet weet wat te doen?’

Zo luidt het slot van een gedicht dat de ontoepasselijke titel ‘Socrates’ draagt. De dialogen in bovenstaande fragmenten zijn een ander element dat Wijnberg met het talmoedisch denken bindt. Het voortdurend van gesprek naar gesprek gaan in de talmoed vindt een profaan vervolg in deze gedichten.

Ondanks hun abstractiegehalte zijn Wijnbergs gedichten op een uitermate vreemde manier anekdotisch. Ze vertellen het soort anekdotes die niet na te vertellen zijn. Kinderlijke, sprookjesachtige motieven intensifiëren die anekdotiek. Zo wordt Vogels bevolkt door een koning, een prinses, een ‘vogelmeisje’ en dieren als konijnen, zwanen en paarden. De dilettante kinderblik die deze poëzie ademt, registreert zodanig waarachtig de alledaagse werkelijkheid dat ze onwaarachtig wordt. De wetenschap die in deze poëzie bedreven wordt, heeft dan ook meer met sofisme dan met bedrijfskunde te maken.

Tom van de Voorde

nachoem m. wijnberg, Vogels, Contact, Amsterdam, 2001, 54 p.