Ons Erfdeel. Jaargang 45

[p. 186]

Jan Wolkers (^o1925) - Foto Steye Raviez.

[p. 187]

De neo-bijbelse wereldbeschouwing van Jan Wolkers

A.H. den Boef
werd geboren in 1949 in Rotterdam. Studeerde Nederlands en Algemene literatuurwetenschap in Leiden. Is coördinator van de afstudeerrichting Redacteur-Product-manager aan het Instituut voor Media en Informatie Management van de Hogeschool van Amsterdam. Onlangs verscheen ‘Verrek, waar is Berlijn gebleven? Nederlandse schrijvers, schilders, architecten, journalisten en politici in de Rijkshoofdstad. 1918-1945’.
Adres: Linnaeusparkweg 7c, NL-1098 CM Amsterdam.

Jan Wolkers heeft over belangstelling niet te klagen. In mei 2002 komt de overzichtstentoonstelling van zijn beeldende werk in het Cobramuseum te Amstelveen en onlangs startte de VPRO de zeventiendelige jeugdserie De achtertuin van Jan Wolkers. En dat voor een auteur van wie sinds 1984 geen roman meer is verschenen.

Want toen in 1985 De Bezige Bij de bundel 22 sprookjes, verhalen en fabels van Jan Wolkers uitbracht, kondigde zij vijf nieuwe titels aan. Dat was destijds gebruikelijk bij een nieuwe Wolkers. Maar Waar eens LENTE stond, De zetpil van de dood, Roomslurfje & Pondje Poep, Het ijspaleis en Nag Hammadi zijn tot op de dag van vandaag niet verschenen.

Wat gebeurde was dat Wolkers verder ging met publiceren in Vrij Nederland (later NRC Handelsblad) alleen geen sprookjes, verhalen en fabels meer, maar essays. Ruim vijftien jaar later blijkt Wolkers in dit genre een indrukwekkend oeuvre bij elkaar te hebben geschreven. Vier bundels, Tarzan in Arles, Rembrandt in Rommeldam, Mondriaan op Mauritius en Wolkers in Wolkersdorf (tussen 1991 en 2000) nu verzameld in De schuimspaan van de tijd.

Hoewel, zijn het wel essays, zoals de uitgever zegt? In ieder geval bevat de bundel twee interviews die Wolkers hield met respectievelijk de anatoom Hans Landsmeer en de ontwerper Friso Kramer, een hoorspeltekst over de dood van ‘de’ broer, die Wolkers vanuit ‘een man’ beschrijft en veel teksten die eerst fungeerden als lezingen bij symposia, openingen van exposities of als columns op de radio. Die herkomst is vaak op een prettige manier zichtbaar in de tekst.

[p. 188]

Geen essays, maar verhalen

Jammer daarom dat de zeven columns die Wolkers vorige jaar in het VPRO-radioprogramma ‘Onvoltooid Verleden Tijd’ uitsprak, kennelijk niet meer in deze verzamelbundel konden worden opgenomen. Zij sluiten namelijk prachtig aan bij de recentere essays en bij de tv-serie De achtertuin van Jan Wolkers.

De uitgever heeft er een aparte editie van gemaakt, De weerspiegeling, en de fraaie wijze waarop de met waterverf ingekleurde tekeningen van Wolkers' tweelingzoons zijn afgedrukt, contrasteert nogal met de bleke zwart-witplaat-jes in De schuimspaan van de tijd. Overigens is de verzamelbundel verder voortreffelijk uitgegeven. Die illustraties bijvoorbeeld zijn, evenals de herkomst van de essays en vermelding van de eerste boekuitgave, keurig verantwoord.

Eigenlijk moet ik het niet meer over essays hebben, maar over verhalen. Want net als in de tv-serie blijkt Wolkers een aanstekelijk verteller. Niet alleen over flora en fauna, tekenaars, beeldhouwers en schilders, maar ook over schrijvers en dichters, natuurliefhebbers en anatomen.

Sinds 1985 is Wolkers dus gewoon verder gegaan met vertellen, alleen gebruikt hij daarvoor nu andere genres dan vroeger.

Jan Wolkers is een niet altijd onvoorwaardelijke, maar wel zeer eigenzinnige bewonderaar van Multatuli, Poe, Gorter, Van Gogh, Hals, Keats, Toonder, Thijsse, Heimans, Bruegel, Mesdag, Monet, Stendhal, Shakespeare, Chaucer, Brecht, Slauerhoff, Delmore Schwartz en Dylan Thomas, om een kleine greep te doen uit de namen die hij zelf belangrijk vindt. Als hij al niet een beschrijving aan hun werk wijdt, dan is het altijd wel geschikt voor een passend beeld of een citaat in een betoog over iets anders.

In sommige verhalen verheldert hij de achtergrond van zijn literaire werk, zoals over de oude oom Hendrik voor ‘Serpentina's petticoat’ of over zijn kunstacademie- en onderduiktijd in Leiden voor Kort Amerikaans.

Andere geven meer informatie over zijn visie op de literatuur, de schilderkunst, op het leven, op de wereld. Zo werden bij Wolkers thuis geen sprookjes gelezen, pas als logé bij een vriendje of familie ontdekte hij Grimm en Bruintje Beer. Van Rembrandt en Van Gogh kan hij geen genoeg krijgen, al vindt Wolkers ‘De aardappeleters’ een lelijk schilderij. De lange traditie van Nederlandse landschapschilders kent hij overigens op zijn duimpje.

Ook de eigenzinnige Wolkers houdt zich staande met het vorderen van de jaren. Over de politionele acties van na de oorlog spreekt hij nog steeds schande, net als over het feit dat een van de oprichters van de Nederlandse Unie tijdens de Duitse bezetting, Jan de Quay, na de oorlog gewoon premier kon worden. Het werk van Multatuli blijft volgens Wolkers tot op de huidige dag zijn geldigheid behouden. Als een rechtgeaarde hater van het calvinisme wijst

[p. 189]

hij er fijntjes op dat de hervormer zijn tegenstander Michel Servet tot de brandstapel veroordeelde. En anders dan de meeste van zijn leeftijdgenoten voelde Wolkers zich juist ellendig bij de bevrijding in mei 1945. Al die uitgemergelde mensen om hem heen, al die maskers à la James Ensor. Naar Parijs wilde hij, waar hij uiteindelijk naar eigen zeggen meer van de musea heeft geleerd dan van zijn leermeester, de beeldhouwer Zadkine. Over zijn leermeesters in de beeldende kunst- ook Manzù van wie hij in Salzburg les kreeg - geeft Wolkers opmerkelijk weinig hoog op. Anders ligt het bij kunstbroeders: De schuimspaan van de tijd bevat een ontroerend stuk over Bert Schierbeek.

De meeste verhalen van Wolkers bestaan voor een groot deel uit herinneringen. De aanleiding kan actueel zijn, maar altijd is er wel een associatie die een vroegere ervaring uit zijn rijke leven oproept. In zijn essay over het gedicht ‘To Autumn’ van Keats laat Wolkers als een jongleur de herinneringen werkelijk over elkaar heen buitelen. Maar dat signaleert hij als ervaren schrijver zelf ook expliciet.

Het meest typerende trekje van Wolkers heb ik voor het laatst bewaard. Dat is de manier waarop hij zijn protestantse opvoeding (in het aan Leiden grenzende dorp Oegstgeest) heeft verwerkt tot een geheel eigen barokke stijl. Een homerische vergelijking gaat Wolkers niet uit de weg, maar het is vooral de plastische taal en beeldspraak van de Statenbijbel die we tegenkomen.

Adam en Eva worden Tarzan en Jane

Dat klinkt opmerkelijk omdat religie in de Nederlandse literatuur een marginale rol speelt. Dat was al het geval vóór de Tweede Wereldoorlog. Er roerden zich in de jaren dertig weliswaar nog genoeg protestantse en vooral katholieke literatoren, maar geen enkele van hen behoorde tot de literaire top. Romans van ongelovigen als S. Vestdijk over El Greco of Pilatus bevatten destijds geen pleidooi voor de christelijke religie. De schrijvers die er toe deden, schiepen immers geen positief-christelijke helden meer. Evenmin beleden ze in interviews hun geloof in Jezus Christus.

Wij nemen nu als vanzelfsprekend aan dat auteurs niet godsdienstig zijn, maar vergeten vaak dat dit vroeger niet het geval was. Vorig najaar hield ik me enige tijd intensief bezig met het werk van Du Perron en Ter Braak en de reacties op hun werk, tot dit besef als een flits door mij heen schoot. De bezwaren die veel tijdgenoten tegen hun opvattingen maakten, hadden vooral te maken met het feit dat Du Perron en Ter Braak niet godsdienstig waren, niet meer uitgingen van een religieus wereldbeeld en op hun beurt bezwaren maakten tegen lieden met religieuze opvattingen.

Na de oorlog is godsdienst in de literatuur als positieve factor volkomen gemarginaliseerd. Op Gerard Reve na, die een geheel eigen versie van het katholicisme vervaardigde, waren alle belangrijke auteurs van zijn generatie

[p. 190]

anti- of areligieus. In de jaren zestig ontstond zelfs een hele hausse van protestantse en katholieke ‘nestbevuilers’ (zoals ze in kerkelijke kringen werden genoemd) die zich in niet mis te verstane bewoordingen tegen de religieuze onderdrukking keerden waaraan ze in hun jeugd hadden blootgestaan. Niet alleen door die onderdrukking te beschrijven, maar ook door de schijnheiligheid van dominees, ouderlingen, pastoors, kapelaans en andere vrome lieden aan de kaak te stellen.

Jan Wolkers en Ton van Reen zijn voorbeelden uit de jaren zestig, Maarten 't Hart uit de jaren zeventig, maar in de jaren tachtig en negentig lijkt het of alleen de sektarische varianten van het geloof het moesten ontgelden, zoals in het werk van Jan Siebelink, Ton Anbeek of Alexander Zwagerman. En de kleine revival van religie bij auteurs als Andreas Burnier, Renate Dorresteijn, Willem-Jan Otten en Vonne van der Meer is eerder als een variant van de new age-belangstelling te beschouwen, dan als een terugkeer van de Moederkerk in de letteren. Ze schrijven dan ook geen brave traktaatjes of een biografie van Jezus zoals hun religieuze voorgangers.

Ook voor de boeiende nieuwe lichting Nederlandse auteurs van allochtone herkomst - zelfs die met een islamitische achtergrond - is religie geen positief literair thema, geen ostentatieve inspiratie meer.

Auteurs van de generatie van Wolkers hebben intussen zo'n afstand van hun christelijke jeugd genomen dat zij zelfs nostalgisch kunnen terugblikken op dat beschermde milieu, zoals Gerrit Krol.

Jan Wolkers zal daarin niet zo ver gaan, maar invloed van de bijbel op vorm en inhoud van zijn essays is heel groot, zij het een esthetische, absoluut geen godsdienstige. Zie de manier waarop hij het gewelddadige en erotische realisme in de bijbel behandelt.

Al in het eerste essay blijkt Wolkers ‘neo-bijbelse’ wereldvisie. ‘Een paar jaar voor de oorlog verwisselde ik scheppingsverhaal naar Genesis voor dat naar Edgar Rice Burroughs’, zo begint hij. In plaats van Adam en Eva woonden voortaan Tarzan en Jane in zijn paradijs. ‘Er is geen schrijver die zo beïnvloed is door de Heilige Schrift als Douwes Dekker’ stelt Wolkers in zijn tweede essay en het zou op een eenvoudige projectie lijken, als hij deze stelling niet overtuigend had bewezen.

Wat later weet hij de wereld van Marten Toonder via een bijbels schema te ordenen met de (Goede) Vader, de Zoon Bommel, Tom Poes als de Heilige Geest en juffrouw Doddel als Moeder Maria.

Als ongelovige was Wolkers er trouwens vroeg bij. Hij laat ons een pantheïstisch gedicht zien uit zijn overgangstijd, dat hij als zestienjarige heeft geschreven. Typerend is dat hij de natuur toen al belangrijker vond dan de kerk, waarmee de continuïteit van zijn werk maar weer eens wordt geïllustreerd.

[p. 191]

Die continuïteit valt een enkele keer in herhaling, zoals bij zijn (indrukwekkende) betoog over de relatie tussen de schilder en zijn model. Zijn verhaal over anatomie is wat te specialistisch en leest daardoor wat saai. Een enkele keer vervalt Wolkers in het tegendeel en ronkt hij iets te hard of wordt zijn vitalisme een beetje vermoeiend.

Daarom betrapte ik hem met enig leedvermaak op een paar oudemannen-trekjes. Wolkers mag het hedendaagse personage Raketman van Kamagurka kennen, zijn afkeer van de computer doet een beetje onbenullig aan en zijn observatie over de handgeschreven tekst van Paul McCartney's ‘Yesterday’ in de British Library zelfs neerbuigend.

De rest van De schuimspaan van de tijd is juist een onbekrompen pleidooi om in de verschillende historische en hedendaagse kunstvormen en -stijlen geen traditionele hiërarchie te zien.

Rest mij nog een mooi voorbeeld van de manier waarop Wolkers zijn huidige leeftijd op een unieke manier verbindt met zijn omgeving. In de titelcolumn van De weerspiegeling vertelt hij over de uiterst zeldzame waterspreeuw die hij in de poel achter zijn huis ontdekt. Aan het slot vertelt Wolkers over een droom - een terugkerend motief in de columns - van een stijve vogelverschrikker die de vogel tussen zijn staken heeft drijven. De waterspreeuw leefde nog: ‘Ik tilde hem uit het water en toen stierf hij in mijn handen.’

Een mooi beeld, maar niet wat ik bedoel. ‘De weerspiegeling’ begint met de sisyfusarbeid van Wolkers om het eendenkroos uit zijn poel te verwijderen, opdat hij af en toe een stuk hemel tussen de erwtensoep weerspiegelt ziet.

‘Het heeft ook iets symbolisch, dat gevecht om de weerspiegeling te behouden. Alsof je je uit alle macht verzet tegen het verduisterende kroos van het grote vergeten.’

Dit beeld is wat ik bedoel. Laten we hopen dat Wolkers zijn literaire verzet tegen het vergeten nog lang zal volhouden.

jan wolkers, De schuimspaan van de tijd. Verzamelde essays, Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam, 2001, 476 p.
jan wolkers, De weerspiegeling, tekeningen Tom en Bob Wolkers, Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam, 2001, 46 p.