Ons Erfdeel. Jaargang 45

De encyclopedie van het wallingantisme

De Waalse Beweging heeft sinds kort haar eigen encyclopedie. Het monumentale, driedelige naslagwerk - groot formaat, stevige omslag, royaal geïllustreerd, ruim zesduizend artikelen en trefwoorden - is een indrukwekkende getuigenis van Waals-nationaal bewustzijn en militantisme. De Encyclopédie du Mouvement wallon is een product van het traditionele wallingantisme en van een rijpingsproces dat opklimt tot de jaren dertig van de vorige eeuw.

In die periode ontstond in Waalse kringen een waakzame gevoeligheid voor de plaats en de toekomst van Wallonië in België. Op de jaarcongressen van Concentration Wallonne kwamen strijdlustige intellectuelen hartstochtelijk pleiten voor het behoud van de eentaligheid in de Waalse provincies, wat de erkenning van taalminderheden in het andere taalgebied uitsloot, en voor een tweedelige federalisering van de Belgische staat.

In 1938 leidde dat tot de stichting van de Société historique pour la Défense et l'Illustration de la Wallonie, een select gezelschap dat opkwam voor het ontwaken (‘le réveil’) van Wallonië en zich afzette tegen de belgicistische visie van de historicus Henri Pirenne. De Société werd geleid door de abbé Jules Mahieu (1897-1967) die Wallonië beschouwde als een onderdeel van de grote Franse natie en in de jaren veertig de Franse nationaliteit aanvroeg en verkreeg. Ook Maurice Bologne (1900-1984), de latere senator van de naar separatisme evoluerende Rassemblement Wallon, die in 1952-

[p. 144]

1962 toenadering zocht tot de Vlaamse federalisten van Walter Couvreur en Frans van der Elst, behoorde tot de kern van de Société.

Het Interbellum was de bloeitijd van tientallen plaatselijke ‘Waalse liga's’ die aanstuurden op de vorming van een Waalse volksbeweging. In de Tweede Wereldoorlog traden heel wat leden van die liga's toe tot het verzet.

Na de bevrijding verenigde een ophefmakend Congrès National Wallon in oktober 1945 haast alle partijpolitieke vooraanstaanden met het kruim van de wallingantische verzets-organisaties. De strijd tegen Koning Leopold III (1945-1950) en de gewelddadige opstand van de renardistische vakbonden tegen de eenheidswet van het kabinet-Eyskens (1960) scherpten de Waalse gevoeligheden verder aan. Uit de Société historique van 1938 ontstond in 1960 het Institut Jules Destrée, dat de denktank zou worden van de Waalse Beweging.

Vanaf dat moment komt die beweging in een stroomversnelling. Onder impuls van prof Hervé Hasquin, de huidige minister, richt de Université Libre de Bruxelles in 1980 een leerstoel op voor de geschiedenis van Wallonië en van de Waalse Beweging. Het Institut Jules Destrée begeleidt een cel van academici, die mondelinge getuigenissen en archiefstukken verzamelen over de Waalse Beweging voor, tijdens en na de oorlog. Wanneer dat uiteindelijk een encyclopedische verzameling vormt, besluit het Institut tot de publicatie ervan. Financiële overheidssteun wordt gevraagd en ruim toegekend. Het resultaat ligt vandaag voor ons.

Bij de eerste kennismaking valt het grote aantal trefwoorden op die verwijzen naar onbekende militanten en mini-verenigingen. Tegelijk bevreemdt dit. Dat iemand secretaris of penningmeester is geweest in een plaatselijke afdeling van het Rassemblement Wallon, een Ligue wallonne, de Jeunesses Wallonnes, volstaat om met enkele woorden te worden vermeld. De niet - Waalse lezer heeft er niets aan, maar de keuze wordt hem duidelijk, als hij de verantwoording van de samenstellers leest. Volgens hen is het nodig ook de aandacht te vestigen ‘op de actie van de vrouwen en de mannen die een groot deel van hun tijd, ja hun hele leven, hebben besteed aan hun regio, aan wat de militanten beschouwden als hun land, of dat nu in hun opvatting Wallonië dan wel Frankrijk was.’ De uitgesproken wallingantische benadering doet geen afbreuk aan de waarde van het geheel. De meeste overzichtsartikelen zijn stevig gedocumenteerde essays. Niet alleen de interne Waalse ontwikkelingen, ook de verhouding tot Vlaanderen, de Belgische taalproblemen, de Vlaamse emigratie naar Wallonië komen uitvoerig aan bod.

De brede geschiedkundige beschrijving herinnert eraan dat de Waalse Beweging omstreeks 1886 ontstond in het spoor van de grote arbeidersstakingen, en dat reeds in 1891 openlijk werd gepleit voor de opdeling van België in twee gefedereerde gewesten. Het verwerven van culturele autonomie is nooit een hoofddoel geweest. Vooraan stond de bezorgdheid om de economische positie, om de demografische bedreiging en de sociale noden van Wallonië. Toch stond (en staat) de Waalse Beweging ook afgestemd op culturele bewustwording. De belgicistisch geïnspireerde Franstalige Brusselse pers heeft de Waalse Beweging steeds voorgesteld als een defensieve reactie op de Vlaamse Beweging. Zij miskent het Waalse streven naar erkenning en bevestiging van de eigen culturele identiteit. De Encyclopédie vestigt de aandacht op dat streven.

Telkens opnieuw ligt de klemtoon op de eentaligheid van Wallonië. Er wordt nauwelijks begrip opgebracht voor de verzuchtingen van de Franstalige burgerij in Vlaanderen. Die minderheid helpen, zo is de redenering, zou de ingeweken Vlamingen in Wallonië kunnen aanzetten om daar tweetaligheid te eisen. Conform diezelfde redenering wordt aangevoerd dat de Franstaligen, die zich opstelden tegen de vernederlandsing van de Gentse Rijksuniversiteit, een achterhoedegevecht leverden dat geen deel uitmaakte van de Waalse strijd. Het rechtse nationalisme in de Vlaamse Beweging vindt echter geen genade. August Borms is nog maar eens ‘le traître activiste’.

Het artikel over Voeren erkent de gestadige toename van de Nederlandstalige bevolkingsgroep. Het gaat nader in op de sociologische aspecten van het dossier en noemt de Voerkwestie ‘la cristallisation de l'ethnicisation’ van het Belgische politieke bestel. De auteur van het artikel, Pierre Verjans, interpreteert de Vlaamse overwinning in het taalgrensgeschil als een beslissende fase in de opbouw van de Vlaamse natie. Er is hier een drempel overschreden, schrijft hij.

De linkse mentaliteit van de redactie is alom voelbaar. De geschiedenis van de Waalse Beweging mag niet worden besmeurd met ‘fas-

[p. 145]

cistisch’ koloriet en dus houden de redacteurs van de Encyclopédie het lemma ‘collaboratie’ heel beknopt. Een uitvoerig artikel van de bekende Waalse historicus Alain Collignon over de collaboratie werd geweigerd.

De benadering lijkt wel een axioma: de Waalse Beweging heeft niet met de Duitse bezetter samengewerkt; de wallingantische leiders en militanten zaten tijdens de Tweede Wereldoorlog in het verzet en hebben zich dus niet kunnen compromitteren met de vijand.

Léon Degrelle, de Rexisten-leider uit Bouillon en oprichter van de SS-Légion Wallonie, krijgt geen trefwoord. De weglating is enkel begrijpelijk wanneer men ervan uitgaat dat Degrelle een rechtse, Belgisch-patriottische royalist was. Onder de bezetting speelde hij in op de Duitse bedoeling om na de oorlog België op te delen in een Vlaamse en een Waalse Reichsgau. Omdat hij niet de chef van heel België kon worden, koos hij voor het Waalse leiderschap en riep de Walen uit tot Germanen. Die politiek was natuurlijk een gruwel voor de op Frankrijk en de ‘latinité’ afgestemde Waalse autonomisten. Zij spuwden Degrelle uit en dat ostracisme werkt na in de Encyclopédie.

Wordt de ‘Belgische’ Degrelle dus genegeerd, ook de oud-strijdersbonden die de Waalse Oostfronters verenigen - zoals ‘Les Bourguignons’, een genootschap dat vergelijkbaar is met het Sint-Maartensfonds in Vlaanderen - worden doodgezwegen. De Encyclopédie vermeldt wel de francofiele en separatistische publicist Raymond Colleye, die in 1940-'41 met een Comité National Wallon de hand uitstak naar de Vlaamse collaborateurs en aanpapte met de Duitsers. Colleye botste echter zowel met Rex als met het Verzet en maakte spoedig een eind aan het avontuur. Na de oorlog werd hij witgewassen, maar zijn oude prestige in de Waalse Beweging kreeg hij nooit meer terug. De Encyclopédie vertelt het sober, als het ware wat gegeneerd.

Ook Louis Gueuning(1898-1971), de Waalse adjunct van Verdinaso-leider Joris van Severen, wordt vernoemd, maar dan wel met kil misprijzen: ‘Zoals sommige ultraconservatieve francofonen laat hij zich verleiden door de stelling dat de Walen en de Luxemburgers slechts geromaniseerde Franken zijn. In de ban van de ideeën van Van Severen (monarchisme, anti-communisme, zin voor orde en hiërarchie, een amalgaam van Maurras en de la Tour du Pin) is hij vlak voor de oorlog chef van de Romaanse provincies van het Verdinaso. Hij krijgt de steun van een stelletje aristocraten, bezeten van de Bourgondische mythos, en neemt inzake de staatshervorming genoegen met een vaag provincialisme.’ De tekst is opgesteld door belangrijke redacteurs van de Encyclopédie en weerspiegelt goed hun ingesteldheid.

In de bibliografische notities worden eminente socialistische politici als Georges Bohy of Léo Collard, die niet of slechts voorwaardelijk federalistisch dachten, koeltjes besproken. De belgicisten Charles-Ferdinand Nothomb en Louis Michel worden genegeerd. Vader en zoon Merlot, de avant-garde wallingant François Perin en de rattachist Paul-Henry Gendebien krijgen daarentegen ruime aandacht.

Een vergelijking met de Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging toont vooral aan dat de Waalse publicatie somptueuzer is, exuberanter van toon, soms aangrijpend door de emotionele toets en de verering voor de Grote Voorgangers, en in de eerste plaats militant-informatief. De NEVB is koeler, wetenschappelijk-afstandelijker. Beide naslagwerken zijn, ieder op hun manier, in hoge mate leerrijk en nuttig. Zij vertolken wel de verschillen in stijl en geaardheid van hun intellectuele elites.

Manu Ruys

Encyclopédie du Mouvement wallon, Institut Jules Destrée, Charleroi, 2000-2001, 3 delen.